Osmanlı Devleti'nde Esnaf Gediklerinin Hukuki Esasları, Gelişimi ve İlgası

Yıl 2018, Cilt: 26 Sayı: 2, 47 - 76, 13.09.2018

Nuran Koyuncu

https://doi.org/10.15337/suhfd.431651

Cited By: 5

Öz

Osmanlı
Devleti’nde gedik askeri, idari, iktisadi ve hukuki alanlarda farklı anlamlarda
kullanılan bir terim olarak karşımıza çıkar. Aynı zamanda bir İslam hukuku
terimi olan gedik kaynaklarda bir tasarruf hakkı veya sınırlı ayni bir hak
olarak düzenlenir. Osmanlı uygulamasına bakıldığında gedik özellikle on
sekizinci yüzyıldan sonra İslam hukukundaki tasarruf hakkı anlamının dışına
çıkarak esnaf kesiminde sahip olunan bir imtiyaz veya ayrıcalığı ifade etmiştir.
Dolayısıyla hukuki bir terim olarak gedik, Osmanlı Devleti’ndeki inhisarilik
anlamını kazanıncaya kadar bilinen ve uygulanan bir kurumdu. Makalede gediğin Osmanlı
Devleti’nde esnaflar arasında yaygın olarak kullanıldığı hukuki veya iktisadi
anlamı, gelişimi ve ilgası üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Gedik, Esnaf Gediği, İslam Hukuku, Osmanlı hukuku

Legal Basis, Development and Repeal of Craftsmen Gedik in The Ottoman Empire

Öz

In the Ottoman Empire, the gedik is a term used in
military, administrative, economic and legal fields in different meanings.
Gedik, at the same time which is Islamic law concept, regulated as a right of
disposal or a limited right in legal resources. In Ottoman practice, gedik
expressed a privilege or prerogative, which is held in the trades section,
especially after the 18th century, out of the meaning of the right of disposal
in Islamic law. In this article development, repeal and legal or economic meaning,
as commonly used by tradesman in the Ottoman Empire, of gedik will be
discussed.

Anahtar Kelimeler

Gedik, Gedik of craftsmen, Islamic law, Ottoman law, Rights of craftsmen

Kaynakça

• AHMET REFİK, Hicri On Birinci Asırda İstanbul Hayatı (1000-1100), İstanbul, 1931.AKGÜNDÜZ, Ahmet, “Gedik”, TDVİA, C. 13, 1996.AKGÜNDÜZ, Ahmet, “Osmanlı Hukukunda Gedik Hakkının Menşei ve Gedik Hakkıyla İlgili Ebüssuud’un Bir Risalesi”, Türk Dünyası Araştırmaları, Şubat 1987.AKGÜNDÜZ, Ahmet, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, 1. Kitab, İstanbul 1990.AKİPEK, J. G. Türk Eşya Hukuku (Sınırlı Ayni Haklar), Ankara, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayını, Yayın No: 350, 1974.ARABACI, Caner, “Kefil”, Ahilik Ansiklopedisi, C. II, Ankara, 2014. AVCI, Mustafa, Türk Hukuk Tarihi, Konya, Atlas Akademi, 2018.AYBAY A. - HATEMİ H., Eşya Hukuku Dersleri, İstanbul, İUSBF Yay, 1981. AYDIN, Mehmet Akif, Türk Hukuk Tarihi, İstanbul, Beta Yay, 2014.BARDAKOĞLU, Ali, “Ferağ”, TDVİA, C. 12, 1995.BAYRAM, Selahattin, “Osmanlı Devleti’nde Ekonomik Hayatın Yerel Unsurları: Ahilik Teşkilatı ve Esnaf Loncaları”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sy. 21, 2012.BERKİ, Ali Himmet, “Hukuk Esaslarına Uymayan Müesseseler Gedik”, Adalet Dergisi, Yıl: 54, 1963, s. 1159; TDK, Türkçe Sözlük, www.tdk.gov.tr, erişim 10.01.2016.Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Evkaf Defterleri (EV.d.), Nu. 9455. BOA MAD.d., Nu. 10110.BOA, C..İKTS, Nu. 4-194, 7 Ocak 1801 (21/Ş /1215 Hicrî).BOA, C.BLD, Nu. 141-7037, 9 Eylül 1784 (23/L /1198 Hicrî) .BOA, C.BLD, Nu. 32-1572, 20 Nisan 1831 (08/Za/1246 Hicrî BOA, C.BLD, Nu. 72-3558, 21 Temmuz 1811 (29/C /1226 Hicrî); BOA, C.BLD, Nu. 80- 3996, 22 Eylül 1836 (10/C /1252 Hicrî) .BOA, C.BLD., Nu. 123-6124, 2 Mart 1802 ( 27/L /1216 Hicrî) .BOA, C.BLD., Nu. 17-810, 24 Ağustos 1797 (01/Ra/1212 Hicrî) .BOA, C.BLD., Nu. 68-3398, 9 Mart 1792 (15/B /1206 Hicrî) .BOA, C.BLD., Nu.47-2305, 9 Ağustos 1792 (20/Z /1206 Hicrî). BOA, C.DRB, Nu. 41-2035, 19 Ocak 1775 (17/Za/1188 Hicrî).BOA, C.DRB., Nu. 51-2527, 20 Eylül 1799 (19/R /1214 Hicrî) .BOA, C.DRB., Nu. 33-1649, 1 Nisan 1810 (25/S /1225 Hicrî).BOA, C.EV, Nu. 128-6368, 14 Mart 1782 (29/Ra/1196 Hicrî).BOA, C.ML.., Nu. 605-24972, 30 Mayıs 1764 (29/Za/1177 Hicrî).BOA, Cevdet Adliye, (C.ADL), Nu. 15-917, 25 Ocak 1840 (20/Za/1255 Hicrî) .BOA, Cevdet Belediye, (C.BLD), Nu. 121-6033, 26 Eylül 1742 ( 26/B /1155 Hicrî).BOA, Cevdet Darphane, (C.DRB), Nu. 9-403, 28 Mayıs 1799 ( 23/Z /1213 Hicrî); BOA, Cevdet İktisat, (C.İKTS), Nu. 4-194, 7 Ocak 1801 ( 21/Ş /1215 Hicrî).BOA, Cevdet Maliye, (C.ML), Nu. 102-4530, 20 Ekim 1827 ( 29/Ra/1243 Hicrî).BOA, EV.d, Nu. 37943; BOA, Hatt-ı Hümayun (HAT) , Nu. 544-26935, 9 Mayıs 1834, (29/Z /1249 Hicrî).BOA, EV.d., Nu. 10178; BOA, EV.d., Nu. 38603.BOA, EV.d., Nu. 39896.BOA, Hattı Hümayun, ( İE.HAT). , Nu. 5-493, 30 Eylül 1788 (29/Z /1202 Hicrî) .BOA, MAD.d.. , Nu. 16196.BOA, MAD.d.. , Nu. 9980.BOA, MAD.d.., Nu. 9926.BOA, MAD.d.., Nu. 9926.BOA, Maliyeden Müdevver Defterler, (MAD.d), Nu. 10136.BULUŞ, Abdülkadir, “GEDİK”, Ahilik Ansiklopedisi, C. I, Ankara, 2014. CİN Halil - AKYILMAZ Gül, Türk Hukuk Tarihi, Konya 2011.ÇAĞATAY, Neşet, “Fütüvvet –Ahi Müessesesinin Menşei Meselesi”, AÜHFD, C. I, 1952.ÇAĞATAY, Neşet, “Fütüvvetnameler nedir, niçin düzenlenmişlerdir?”, Makaleler ve İncelemeler, Konya, Selçuk Üniversitesi Yay, 1983. ÇAKIR, Baki, Osmanlı Mukataa Sistemi (XVI-XVIII. Yüzyıl), İstanbul, Kitapevi, 2003. ERDOĞAN Mehmet, Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, İstanbul, Ensar Neşriyat, 2010.ERGİN, Osman Nuri, Mecelle-i Umûr-ı Belediyye, İstanbul, İ.Büyük Şehir Yay,1995, C. 2. GÜNAY, Hacı Mehmet “ Sükna”, TDVİA, C. 38, 2010.İNAL, İbn’ül Emin Mahmut Kemal- Hüsametdin Hüseyin, “Efkaf-ı Hümayun Nezareti’nin Kuruluş Tarihi ve Nazırların Hal Tercümeleri 2”, (sad: Nazif ÖZTÜRK), Vakıflar Dergisi, Sy. 16, Ankara, 1982.İNALCIK, Halil, Devlet-i Aliye, İstanbul, T.İ.B Kültür Yay, 2009.KAL’A, Ahmet, “Osmanlı Esnafı ve Sanayisi Üzerine Yapılan Çalışmalarla ilgili Genel Bir Değerlendirme”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C.1, Sy. 1, İstanbul, 2003.KAL’A, Ahmet, İstanbul Esnaf Birlikleri ve Nizamları I, İstanbul Külliyatı VII, İstanbul, İA Merkezi Yay, 1998.KARAMURSAL, Ziya, Osmanlı Mali Tarihi Hakkında Tetkikler, Ankara, TTK, 1989. KAYAR Mehmet Sedik, İslam Hukukunda İcare Akdi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Diyarbakır 2011.KAZGAN, Haydar, “Gedikler”, Yakın Tarihimizin İktisadi Panoraması, Ankara, TTK Yay, 2011. KAZICI, Ziya “Ahilik”, TDVİA, C. 1, 1988.KOYUNCU KAYA, Miyase, “The Dılemma Of The Ottoman State: Establıshıng New Gedıks Or Abolıshıng Them”, Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 8/5, Spring, 2013.MANTRAN, Robert, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi I, (çev. Server Tanilli), İstanbul, Say Yay, 1991.ÖNSOY, Rıfat, Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayi ve Sanayileşme Politikası, Ankara, Türkiye İş Bankası Yay, 1988.ÖZCAN, Abdülkadir, “Gedikli”, TDVİA, C. 13.ÖZKAYA, Yücel, XVIII. yüzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı, Ankara, Aslımlar Matbaası, 1985.ÖZTÜRK, Nazif, Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesi, Ankara, TDV Yay, 1995.SERTOĞLU, Midhat, Osmanlı Tarih Lûgatı, İstanbul, Enderun Kitabevi, 1986.ŞEN, Murat, “Osmanlı Devleti’nde Sosyal Güvenlik: Ahi Birlikleri, Loncalar, Vakıflar”, Çimento İşveren Dergisi, C. 16, Sy. 6, Kasım 2002.ŞENER, Abdülkadir, İslam Hukukunda Hibe, Ankara, AÜİFY, 1984.TABAKOĞLU, Ahmet, "Türkiye' de İş Ahlaki Geleneği", İşletmelerde İş Etiği, İstanbul, İTO Yay.TABAKOĞLU, Ahmet, “Osmanlı Ekonomisinde Fiyat Denetimi”, İktisat Tarihi Toplu Makaleler I, İstanbul, Kitabevi, 2005.TABAKOĞLU, Ahmet, “Türk Çalışma Hayatında Fütüvvet ve Ahilik Geleneği”, İktisat Tarihi Toplu Makaleler I, İstanbul, Kitabevi, 2005.TABAKOĞLU, Ahmet, Türk İktisat Tarihi, İstanbul, Dergah Yayınları, 1994, s. 299; ULUÇAY, M. Çağatay, “İstanbul Saraçhanesi Ve Saraçlarına Dair Bir Araştırma”, İÜEF Tarih Dergisi, Sy. 3,İstanbul, 1953.ÜÇOK, Coşkun - Ahmet MUMCU - Gülnihal BOZKURT, Türk Hukuk Tarihi, Ankara, Turhan Kitabevi, 2014, s. 283.YILDIRIM, Onur, “Osmanlı Esnafında Uyum ve Dönüşüm: 1650-1826”, Toplum ve Bilim, Sy. 83, 1999.http://www.devletarsivleri.gov.tr/assets/content/Yayinlar/osmanli-arsivi-yayinlar/12_nolu_muhimme_2.pdf, madde 915, 918.923.http://www.devletarsivleri.gov.tr/assets/content/Yayinlar/osmanli-arsivi-yayinlar/12_nolu_muhimme_2.pdf, madde 1008.http://www.devletarsivleri.gov.tr/assets/content/Yayinlar/osmanli-arsivi-yayinlar/12_nolu_muhimme_2.pdf, madde, 1014.http://www.devletarsivleri.gov.tr/assets/content/Yayinlar/osmanli-arsivi-yayinlar/12_nolu_muhimme_2.pdf, madde, 1012.http://www.devletarsivleri.gov.tr/assets/content/Yayinlar/osmanli-arsivi-yayinlar/5_nolu_muhimme/, madde 65http://www.devletarsivleri.gov.tr/assets/content/Yayinlar/osmanli-arsivi- yayinlar/6%20NUMARALI%20M%C3%9CH%C4%B0MME.pdf, madde 63.http://www.devletarsivleri.gov.tr/assets/content/Yayinlar/osmanli-arsivi-yayinlar/82_NOLU%20M%C3%9CH%C4%B0MME.pdf madde 154.http://www.devletarsivleri.gov.tr/assets/content/Yayinlar/osmanli-arsivi-yayinlar/82_NOLU%20M%C3%9CH%C4%B0MME.pdf madde 154.http://www.devletarsivleri.gov.tr/assets/content/Yayinlar/osmanli-arsivi-yayinlar/85%20NOLUM, madde 168.http:www.devletarsivleri.gov.tr/assets/content/Yayinlar/osmanli-arsivi-yayinlar/7_nolu_muhimme_3.pdf madde 2149.http:www.devletarsivleri.gov.tr/assets/content/Yayinlar/osmanli-arsivi-yayinlar/6 NUMARALI MÜHİMME.pdf., madde 128.