Eski Vakıflar Hukuku Bağlamında Vakıf Müessesesi ve Günümüzdeki Etkileri

Yıl 2018, Cilt: 26 Sayı: 2, 189 - 224, 13.09.2018

Ahmet Akman

https://doi.org/10.15337/suhfd.445238

Cited By: 1

Öz

Vakıflar İslam
tarihinde derin kökleri bulunan, İslam hukukçu ve tarihçilerinin yoğun ilgisine
muhatap olmuş önemli bir kurumudur. Farklı din ve medeniyete ait birçok
toplumda farklı görünümlerde varlığı müşahede edilen, ancak birçok yeni
boyutuyla müslümanlarca geliştirilen kurumların başında gelmektedir. Başlangıçtan
itibaren hayatın içinde var olan ve toplumsal dayanışmaya yaptığı katkılarla ön
plana çıkan vakıf anlayışı hakkında en erken dönemlerden itibaren vakıf hukuku tarihimizde
birçok referans bulmak mümkündür. 
Hayırlı eserler yaparak insanlara ve topluma faydalı olma duygusu
insanlık tarihi kadar eski bir olgudur. Ancak hayrın sürekli oluşu ve giderek
kurumsallaşması Müslümanlar sayesinde vakıf kurumu ile sağlanmıştır. Bu sebeple
Ali Himmet Berki, “Vakıf müesseseleri, insanların düşünebildikleri hukuki müesseselerin
en hayırlısıdır.” ifadesini kullanmıştır.

Bu çalışmamızda
vakıf kurumunun hukuki ve sosyal boyutları itibariyle, İslam kültür ve sosyal
hayatına katkısı çeşitli şekillerde ele alınmıştır. Temelde sivil toplum
kuruluşu olan vakıflar, toplum ve kültür tarihimiz süresince birçok kamu
hizmetinin de yerine getirildiği kuruluşlar olarak İslam tarihinde önemli yer
işgal etmişlerdir. Toplumdaki gelir dağılımı dengesizliğini gidermekten,
bayındırlık, sağlık ve eğitim sistemine kadar neredeyse her alanda vakıfları
görmek mümkündür. Geçmişte yapmış oldukları hizmetlerden bugüne örnek olacak
nice uygulamalar vardır. Bunlarla alakalı olarak güncellenmiş yeni bir bakış
açısına ihtiyaç olduğunu ortaya koymaya çalıştık.

Anahtar Kelimeler

Vakıf, Vakıf Hukuku, Medeniyet, Sosyal Hizmet, Sosyal Dayanışma

Foundation Organization in The Context of Old Foundations Law and Today's Effects

Öz

Foundations
are an important institution that has deep roots in the history of İslam and
has been intimately interested in İslamic jurists and historians. The presence
of different religions and civilizations in different views of which have been
observed in many societies, but is one of many new dimension with the Muslims
developed institutions. It is possible to find many references in our legal
history since the earliest periods about the understanding of the foundations
that existed in the life from the beginning with the contributions made to the
social solidarity. Feeling that to be beneficial to people and society by
producing good work is as old as history of humanity. However continuity and
institutionalization of charity were enabled with foundations by means of
İslamic civilization. Thus Ali Himmet Berki said that “Foundations are the most
beneficent in legal institutions which people can think.

In this paper, the
contributions to İslamic culture and social life have been dealt with in
various forms in terms of the legal and social dimensions of the foundation
institution. Foundations, which are basically non-governmental organizations,
have occupied an important place in the history of İslam as institutions in
which many public services are fulfilled during the society and cultural
history. It is possible that foundations are seen in almost every area. For
example; prosperity, health, education and ironing out the inequality in income
distribution etc. There are many practices which are model from past to
present. In this paper, we tried to reveal that we need a new perspective about
these. 

Anahtar Kelimeler

Foundation, Foundation Law, Civilization, Social Service, Solidarism

Kaynakça

• Akgündüz, Ahmed, Vakıf Müessesesi, 3. Baskı, İstanbul 2013. Ali Haydar Efendi, Tertibü’s-Sünûf fi Ahkâmi’l-Vukûf, Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul 1337/1340. (Tertîb)Alkan, Mustafa, Azınlık Vakıfları (Tarihî Arkaplanı, Hukukî Yapısı Ve İç Analizi), Akademik Bakış, Cilt 2, Sayı 4, Yaz 2009. s.93-111.Arsebük, Esat, Medeni Hukuk I Başlangıç ve Şahsın Hukuku, Tan Matbaası, İstanbul 1938. Ateş, İbrahim, “Hayrî ve Sosyal Hizmetler Açısından Vakıflar”, VD, (1982), sy, XV, s. 55-88. Bedir, Murteza, Buhara Hukuk Okulu, İsam Yay., Gözden Geçirilmiş 2. Baskı, İstanbul 2014.Berki, A.,H., Vakıflar, İkinci tab’ı, İstanbul 1946. Berki, Ali Himmet, “Hukuki ve İctimai Bakımdan Vakıf”, VD (1962), sy. V, s.9-13. Berki, A.H., Vakfa Dair Yazılan Eserlerle Vakfiye ve Benzeri Vesikalarda Geçen Istılah ve Tabirler, Vakıflar Genel Müdürlüğü Neşriyatı, Ankara 1966, (Istılah ve Tabirler)Berki Şakir, “İmparatorluk ve Cumhuriyet Hukukunda Vakıf Şartları”, VD, (2006), sy.X, s.71-78. Berki, Ş., “Vakıfların Devlete ve Devletin Vakıflara Hizmeti”, Vakıflar Dergisi (VD), (1968), sy.VII, s. 45-52. Berki, Ş., “Vakıfların Gördüğü Çeşitli Hizmetler”, VD (1965), sy, VI, s. 85-91. Berkol, Feramuz. "Türk Vakıf Kervansarayları ve Bugün Turizm Hizmetinde Kullanılmaları." Vakıflar Dergisi, 10 (2006): 345-365. Bozkuş, Ahsen Arıöz, Genel Esaslarıyla Türk Hukuku’nda Vakıf Müessesesi ve Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakıfları, Basılmamış Sosyal Yardım Uzmanlık Tezi, Ankara 2009,Ganim, İbrahim el-Beyyûmi, el-Evkâf ve’s-Siyse Fi Mısır, Dârü’ş-Şürûk, I. Baskı, Kahire 1419/1998.Bilmen, Ö.N., Istılahat-ı Fıkhiyye Kamusu, c.I-VIII, İstanbul 1969. Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail (ö. 256/869), Sahîhu’l-Buhârî, Matbaa el-Amire, c.I-VIII, Darü’l-Hilafeti’l-İlmiyye, Mısır 1315.Çizakça, Murat, İslam Dünyasında Vakıflar, çev. Elif Süreyya Genç, Konya 2017. Çizakça, M., “Awqaf in History And its Implications For Modern Islamic Economies”, Islamic Economic Studies, vol. 6, No. 1, November 1998, s.43-70.Dafterdar, M. Hisham, Legal Issues Related To Endowment Avqaf Institutions, Dünya Vakıflar Konferansı, World Foundations Conference, (23-24 Eylül/September 2013), s. 299-328. Demir, Mustafa, "Anadolu'da ilk Türk Şehirleşmesinde Vakıfların Rolü", Sosyal Bilimler Dergisi: Celal Bayar Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Celal Bayar University of the Faculty of Arts and Science, Sayı: 1, Yıl: 1997.Demirakın, Işık N. A Study Of Ottoman Modernisation On The City: The Sixth Municipal District Of Istanbul (1858-1877), Ankara 2006 (Basılmamış Yüksek LisansTezi).Dinç, Süleyman, Çağın Sorunlarında Vakıfların Rolü Çalışma Grubu Toplantısı, Vakıf Medeniyeti Yılı (2006), VGM Yay., Ankara 2007, (s.133-159), s.136. Dindaroğlu (Ustaoğlu), Zehra Betül, Cash Waqf Debates in The Ottoman Empire, SOAS University of London, MA İslamic Law, London 2013.Döndüren, Hamdi, İslam Hukukuna Göre Günümüzde Vakıf Müesseseleri, İstanbul 2016. Ebû Davud, Süleyman b. Eş‘as es-Sicistânî (ö. 275/888), Sünenü Ebî Davud, thk. Muhammed Muhyeddin Abdülhamid, nşr. Darü İhyai’s-Sünneti’n-Nebeviyye, c. I-IV (İkişer cilt), Beyrut ty.Eraslan, Emin, Çağın Sorunlarında Vakıfların Rolü Çalışma Grubu Toplantısı, Vakıf Medeniyeti Yılı (2006), VGM Yay., Ankara 2007, (s.133-159).Eren, Fikret, "Osmanlı Dönemi Vakıfları", V. Vakıf Haftası. Kitabı, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayını, Ankara 1988, s.195-201.Ertem, Adnan, “Osmanlı’dan Günümüze Vakıflar”, Vakıflar Dergisi, 2011, sy. 36. s.25-65. Erünsal, E. İsmail, Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri, TTK Yay., Ankara 2008. Fendoğlu, Hasan Tahsin, Çağın Sorunlarında Vakıfların Rolü Çalışma Grubu Toplantısı, Vakıf Medeniyeti Yılı (2006), VGM Yay., Ankara 2007, (s.133-159). Fratcher F. William, “The İslamic Waqf”, Missouri Law Review, vol.36, Iss. 2, Art. 1, Spring 1971, s.153-166Ghazaleh, Pascale, “Introduction Pious Foundations: From Here to Eternity?”, Held in Trust-Waqf in The İslamic World, Edited by Pascale Ghazaleh, The American Üniversity in Cairo Press Cairo New York 2011. Genç, Mehmet, “Klâsik Osmanlı Sosyal-İktisadî Sistemi ve Vakıflar”, Vakıflar Dergisi, Aralık 2014, sy.42, s.9-18.Gerber, Haim, “The Waqf Institution in Early Ottoman Edirne”, Asian and African Studies, 1983, sy.17, s.29-45.Hassâf, Ebû Bekr Ahmed b. Ömer (Amr) eş-Şeybânî (ö. 261/875), Ahkâmü’l-Evkaf, I. Baskı, Mısır 1322/1904. Hatemi, H., “Vakıf Kurumuna Hukuk Tarihi Açısından Genel Bir Bakış”, İÜHFM, C: LV, S-4, 1997, (s.111-128). Hatemi, Hüseyin, Önceki ve Bugünkü Türk Hukukunda Vakıf Kurma Muamelesi, Fakülteler Mat., İstanbul 1969. Hatemi, Tüzelkişiler I, İst.1979. Hoexter, Miriam, “Yirminci Yüzyılda Vakıf Çalışmaları: Durum Tespiti”, Çev. Hatice Güzel, Belleten,Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 2002, c. LXV, s.1117.İbnü’l- Hümam, Kemâlüddin Muhammed (v.861/ 1456), Fethu’l-Kadir, c.I-X, Darü’l-Fikr, ty.,yy.,İnalcık, H., “Vakıf Medeniyeti”, VGM Vakıf Medeniyeti Yılı 2006, VD Özel Sayısı, s.6-7.Kahraman, Seyit Ali, Evkâf-ı Hümâyûn Nezâreti, Kitabevi, İstanbul 2006.Kandır, Adalet, Çağın Sorunlarında Vakıfların Rolü Çalışma Grubu Toplantısı, Vakıf Medeniyeti Yılı (2006), VGM Yay., Ankara 2007, (s.133-159). Kayaoğlu, İsmet. "Rahatoğlu ve Vakfiyesi." Vakıflar Dergisi (1981), sy.XIII, s.1-29. Kayaoğlu, İ., “Selçuklu Vakıflarına Genel Bakış”, Vakıflar Haftası Dergisi (1985), sy II, s.22-25.Kazıcı, Ziya, Osmanlıda Vakıf Medeniyeti, Kayıhan Yay., İstanbul 2014. Korkusuz, Refik M.,/Ergün, Ömer, “Hukuksal Boyutları İle Eski Ve Yeni Vakıflar”, DÜHFD, c.12-13, sy.16-19, s.69-138.Kozak, İ. Erol, Bir Sosyal Siyaset Müessesesi Olarak Vakıf, İstanbul 1985. Köprülü, Fuad, İslam ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müessesesi, Akçağ Yay., Ankara 2005. Köprülü, F., “Vakıf Müessesesinin Hukuki Mahiyeti ve Tarihi Tekamülü”, VD, Ankara 1942, sy.2. s.1-36.Kuban, Doğan. "Anadolu - Türk Şehri: Tarihî Gelişmesi, Sosyal ve Fizikî Özellikleri Üzerinde Bazı Gelişmeler." Vakıflar Dergisi,(1968), c.VII, (s.53-73). Kunter, Halim Baki. "Türk Vakıfları ve Vakfiyeleri Üzerine Mücmel Bir Etüd." Vakıflar Dergisi, 1 (1938): 103-129. Kübeysi, Muhammed Ubeyd Abdullah, Ahkamü’l-Vakf fi’ş-Şeriati’l- İslamiyye, c.I-II, Bağdat 1397/1977. (Ahkamü’l-Vakf)Mevsılî, Abdullah b. Mahmud b. Mevdud, el-İhtiyar li Ta’lili’l-Muhtar, I-V (Tek cilt) , Çağrı Yay., İstanbul 1980.Muhammed, Ebu Zehra, Muhadarât fi’l-Vakf, Matbaatu Ahmed Ali Muhaymir, Camiatü’t-Devle el Arabiyye, 1959.Muhammed Muhammed Emin, el-Evkaf ve’l-Hayatü’l-İctimaiyye Fi Mısır (647-963h./1517-1650), Dirase Tarihiyye Vesaikiyye, Darü’n-Nahda el-Arabiyye bi’l-Kahire, I. Baskı, Kahire 1980.Müslim, Ebû’l-Huseyin b. Haccâc el-Kuşeyrî (ö. 261/874), Sahîh-u Müslim, thk. M. Fuad Abdulbaki, Darü İhyai’t-Türasi’l-Arabi, I. Baskı, c.I-V, Beyrut 1375/1975.Nurluoğlu, Ebru, Çağın Sorunlarında Vakıfların Rolü Çalışma Grubu Toplantısı, Vakıf Medeniyeti Yılı (2006), VGM Yay., Ankara 2007, (s.133-159).Odabaşı, Zehra, Selçuklu Devleti’nde Mühtedi Vakıfları: Celâleddin Karatay Vakıfları Örneği, Basılmamış Doktora Tezi, Konya 2012.Ömer Hilmi Efendi, İthafü’l-Ahlaf fi Ahkami’l-Evkaf, Matbaa-ı Amire, İstanbul 1307. Özcan, Tahsin, “Osmanlı Toplumunda Yetimlerin Himayesi ve Eytam Sandıkları”, İÜİFD, yıl, 2006, sy.14, s.103-121. Özcan, T., “Osmanlı Vakıf Hukuku Çalışmaları”, TALİD, 2005, c.3, sy.5, s.513-552.Özdemir, Nurhan, Çağın Sorunlarında Vakıfların Rolü Çalışma Grubu Toplantısı, Vakıf Medeniyeti Yılı (2006), VGM Yay., Ankara 2007, (s.133-159). Özkaya, Eraslan, Eski Vakıf Hukuku, Seçkin Yay., Ankara 2012. Öztürk, Nazif, Çağın Sorunlarında Vakıfların Rolü Çalışma Grubu Toplantısı, Vakıf Medeniyeti Yılı (2006), VGM Yay., Ankara 2007, (s.133-159). Öztürk, Nazif, Elmalılı M. Hamdi Yazır Gözüyle Vakıflar (Ahkâmü’l-Evkaf), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1995. (Elmalılı Gözüyle Vakıflar)Öztürk, Nazif, Türk Yenileşme Tarihi Çevçevesinde Vakıf Müessesesi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1995. Pakalın, M. Zeki, Osmanlı Tarihi Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Milli Eğitim Basımevi, c.I-III, Ankara 1993.Schacht, Joseph, Early Doctrines on Waqf, Fuad Köprülü Armağanı, Türk Tarih Kurumu, s.443-452.Sungurbey, İsmet-Karinabadizade Ömer Hilmi, Eski Vakıfların Temel Kitabı, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1978.Şafiî, Ebu Abdillah Muhammed b. İdris (v.204 h.), el-Ümm, Dârü’l-Marife, c.I-VIII, Beyrut 1410/1990.Şeker, Mehmet, İslâmda Sosyal Dayanışma Müesseseleri, DİB Yay., Ankara 1991. Şenel, Şennur/Tuyan, Zehra, “1926-1967 Yılları Arasında Türkiye Cumhuriyeti’nde Kurulan Tesisler (Vakıflar), Akademik Bakış Cilt 3, Sayı 5, Kış 2009, s.123-141.Tabakoğlu, Ahmet, “Klasik Dönem Osmanlı Vakıf Sistemi”, Cumhuriyetin 80. Yılında Uluslararası Vakıf Sempozyumu, 15-17 Aralık 2003, VGM Yay., Ankara 2004, s.25-33.Taneri Aydın, “Celâleddin Karatay”, DİA, c.VII, s.251-252.Terzioğlu, Arslan, “Bîmaristân” DİA, c.VI, 163-178.Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. İsâ (ö. 279/892), Sünenü’t-Tirmizi el-Camiu’Sahih, thk. Abdurrahman Muhammed Osman, nşr. Muhammed Abdülmuhsin el-Küteba, Matbaa-i Medeni, c. I-V, Kahire 1964Türk Hipertansiyon ve Böbrek Hastalıkları Derneği, 2012. Türk Hipertansiyon Prevalans Çalışması PatenT2. http://www.turkhipertansiyon.org/prevelans_calismasi_2.php. (et. 01.02.2018)Ülken H. Ziya, “Vakıf Sistemi ve Türk Şehirciliği”, Vakıflar Dergisi (2006), sy. IX, (s.13-38). Yediyıldız, B., “Vakıflar ve Sivil Toplum Üzerine Bazı Düşünceler”, Vakıf ve Sivil Toplum, Haz. Fahameddin Başar, Ankara 2017. Yediyıldız, B., XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi, TTK Yay., Ankara 2003. Yediyıldız, B., “XVIII. Asır Türk Vakıflarının İktisadi Boyutu”, VD, Ankara 1984, sy.18, s.5-42.Yediyıldız, B., “Vakıf”, DİA, c.42, s.479-486. Yılmaz, Mustafa, Eski Vakıfların ve Taşınmazların Günümüzdeki Hukuki Rejimi, Bilge Yayınevi, Ankara 2013.Yiğit, İsmail, “Ribat”, DİA, c.35, s.76-79.Yüksel, Ahmet Turan, ”Türk-İslâm Medeniyetinde Vakıfların Yeri Ve Önemi”, XVII. Vakıf Haftası münasebetiyle 8 Aralık 1999’da düzenlenen “Türk İslam Medeniyetinde Vakıfların Yeri ve Önemi” konulu panelde sunulan bildiri, (s.47-54). Yüksel, Hasan, “Vakıf Müsadere İlişkisi”, Osmanlı Araştırmaları XII, İstanbul 1992, s.410, 424.http://www.step.org.tr/default.asp?c=5&s=16 (et. 01.02.2018)http://www.tuik.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1017 (01.02.2018)http://www.tuik.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist (01.02.2018)http://www.turkhipertansiyon.org/pdf/insidans.pdf (01.02.2018)http://www.turkhipertansiyon.org/prevelans_calismasi_2.php. (01.02.2018)https://www.vgm.gov.tr/vak%C4%B1f-i%C5%9Flemleri/vak%C4%B1f-istatistikleri/yenivak%C4%B1flar (13.06.2018)