Ali Haydar Efendi’de Vâkıfın Şartları (Şart-ı Vâkıf)

Yıl 2018, Cilt: 26 Sayı: 3, 45 - 86, 28.12.2018

Ahmet Akman

https://doi.org/10.15337/suhfd.485127

Cited By: 2

Öz

Klasik
fıkıh kitaplarının kendi sistematiği içerisinde ele alınan vakıflar konusu, 19.
Yüzyıl sonlarına doğru meydana gelen kanunlaştırma anlayışının da etkisiyle
daha yerli ve islâm hukukuna dayalı kanun yapma düşüncesi ile yapılan bazı
çalışmalar arasında yerini almıştır. Bu meyanda Osmanlı ve Mısır’da yapılan son
derece değerli çalışmalar olmuştur. Bunlardan özellikle Ömer Hilmi’nin yazmış
olduğu “İthâfü’l-Ahlâf fi Ahkâmi’l-Evkâf” ile, Mısır’da Kadri Paşa’nın
hazırladığı “Kânunu’l-Adl ve’l-İnsâf fi’l-Kâzâi alâ Müşkilâti’l-Evkâf”
resmi olarak yürürlüğe girmemiş olsalar da, uygulamada kendilerinden yargıda ve
diğer alanlarda istifade edilmiştir. Onlardan daha sonra ve özellikle Ömer
Hilmi’nin kitabına vurgu da yaparak, öncekilerin eksiklerini ve zaman içerisinde
oluşmuş güncelleme ihtiyacını da karşılamak üzere Mecelle şârihlerinden Ali Haydar
Efendi, “Tertîbü’s-Sunûf fi Ahkâmi’l-Vukûf” adlı diğerlerinden daha
kapsamlı eserini kaleme almıştır. Ele aldığımız vâkıfın şartları bahsi de
kitaplarda konunun ilgilendirdiği alanlara göre farklı yerlerde ele alınmış
olmakla birlikte, ağırlıklı olarak müstakil iki fasılda işlenmiştir. Başta “Tertîbü’s-Sunûf”
olmak üzere bahsettiğimiz diğer iki kitapla da mukayese edilerek, ilgili hukuki
literatürün de yardımıyla şart-ı vâkıf konusu ele alınmıştır. Vakıf kurucusunun
şartlarının şer’i hükümlere uygun olması aranmakla beraber, bazı hallerde şartların
geçersiz addedilerek vakfın devamına imkan veren veya maslahat gereği şartlara
uyulmaması mümkün olan haller ortaya konulmaya çalışılmıştır.  

Anahtar Kelimeler

İslâm-Osmanlı Vakıf Hukuku, Şart-ı Vâkıf, Batıl Şart, Hukuki İşlem

Kaynakça

• Ahmed İbrahim, “el-Uķûd ve’ş-Şürût ve’l-Hıyârât”, Mecelletü’l-Kânûn ve’l-İķtisâd, VI, Kahire 1934, s. 641-722.Akgündüz, Ahmed, İslam Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, 3. Baskı, İstanbul 2013, (Vakıf Müessesesi).Akgündüz, A., “Galle”, DİA, c.13, s. 338-339.Akıntürk, Turgut, "Şart ve Mükellefiyet Kavramları Üzerine Bir İnceleme”, AÜHFD, 1970, c. 27, sy. 3-4, s. 219-247.Alâüddîn Muhammed b. Alî b. Muhammed el-Haskefî ed-Dımaşkī (ö. 1088/1677), Dürrü’l-Münteka Şerhu’l-Mülteka, İstanbul 1310-1311, Muharrem Efendi Mat.,II.Baskı c. I-II, (Mecmau’l-Enhur Şerhu Mülteka’l-Ebhur Hamişli). (Dürrü Münteka)Ali el-Hafîf, ed-Daman fi’l-Fıkhi’l-İslami, I. Kısım, Mısır 1971.Ali Haydar Efendi (ö. 1935), Dürerü’l-Hükkâm Şerh-i Mecelleti’l-Ahkâm, c. I-IV, 3. Baskı, İstanbul 1330. (Mecelle Şerhi)Ali Haydar Efendi, Tertîbü’s-Sünûf fi Ahkâmi’l-Vükûf, Şirket-i Mürettibiye Matbaası, İstanbul 1337/1340. (Tertîb)Apaydın, Hacı Yunus, İslam Hukukunda Hukuki İşlemlerin Hükümsüzlüğü, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 1989.Arsebük, Esat, Medeni Hukuk I Başlangıç ve Şahsın Hukuku, Tan Matbaası, İstanbul 1938.Başoğlu, Tuncay, “Vazife”, DİA, c. 42, s. 579-581.Bedir, Murteza, Buhara Hukuk Okulu (Vakıf Hukuku Bağlamında X-XIII. Yüzyıl Orta Asya Hanefi Hukuku Üzerine Bir İnceleme), Gözden Geçirilmiş II. Baskı, İSAM Yay., İstanbul 2014.Berki, Ali Himmet, “İslâmda Vakıf Sahih ve Gayr-i Sahih Nevileri I”, AÜİFD, c. 6, sy. 1, 1957, s. 19-26. (İslam’da Vakıf I)Berki, A.H., “İslamda Vakıf Sahih ve Gayr-i Sahih Nevileri II”, AÜİFD, c. 7,sy. 1, 1958, s. 1-10. (İslam’da Vakıf II)Berki, A.H., Vakıflar, Cihan Kitaphanesi, İstanbul 1940. (Vakıflar 1940) Berki, A.H.,Vakıflar, İkinci Tab’ı, İstanbul 1946. (Vakıflar 1946)Berki, A. H., Vakıflar (ikinci kitap: Medenî Kanunda Tesis ve Vakıflar Kanunu Hükümleri), Birinci basılış, Ankara, Nur Matbaası, 1950. (Vakıflar 1950)Berki, A.H., Istılah ve Tabirler (Vakfa dair yazılan eserlerle Vakfiye ve benzeri vesikalarda geçen), Ankara 1966, Vakıflar Genel Müdürlüğü Neşriyatı. (Istılah)Berki, A.H., “Vakıflarda Şartlara Riayet Meselesi”, VD, İstanbul 1968, sy. 7, s. 12-16. (Şartlara Riayet)Beyaztaş, Murat, “İslâm Vakıflar Hukukunda İstibdâl”, İhya Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi”, 2017, c. 3, sy. 1. s. 1-21.Bilmen, Ömer Nasuhi (ö. 1971), Hukûk-ı İslâmiyye ve Istılâhâtı Fıkhiyye Kâmûsu, Bilmen Yay., İstanbul 1969.Buhâri, Ebu Abdillah Muhammed b. İsmail (256/870), Sahih, Mat. Âmire, c.I-VIII, Mısır 1315. Cattan, Henry, “The Law of Waqf”, Law in The Middle East, Edited by Majid Khadduri and Herbert J. Liebesny, Washington 1955, vol. I, s. 203-219.Cin, Halil, Osmanlı Toprak Düzeni ve Bu Düzenin Bozulması, Kültür Bakanlığı Yayını, Ankara 1978.Çeker, Orhan, Fıkıh Dersleri-1, Tekin Kitabevi, 9. Baskı, Konya 2016.Çizakça, Murat, A History of Philanthropic Foundations: The İslamic World From the Seventh Century to The Present, Boğaziçi University Press, İstanbul 2000.Döndüren, Hamdi, İslam Hukukuna Göre Günümüzde Vakıf Meseleleri, İstanbul 1437/2016.Döndüren, Hamdi, “Müsâkât”, DİA, c. 32, s. 70-71. Dönmez, İ. Kâfi, “Örf”, DİA, c. 34, s. 87-93. Dürrîzâde Mehmed Arif (ö. 1215/1800), Netîcetü’l-Fetâvâ maan Nükûl, İstanbul 1265/1849 Matbaa-i Âmire. (Netîcetü’l-Fetâvâ)Ebü’l-Hasen Takıyyüddîn Alî b. Abdilkâfî b. Alî b. Temmâm es-Sübkî (ö. 756/1355), Fetâvâ es-Sübkî, Dârü’l-Meârif, c. I-II.Ebü’l-Mehâsin Fahrüddîn Hasen b. Mansûr b. Mahmûd el-Özkendî el-Fergānî (ö. 592 / 1196), Fetâvây-ı Kadıhân (Hâniye), (el-Fetâva’l-Hindiye kenarı, Diyarbakır 1310, c. I-III). (Fetâvây-ı Kadıhân)Ebu Zehra, Muhammed, Muhâdarât fi’l-Vakf, Câmiatü’d-Düveli’l-Arabiye, Matbaat-ü Ahmed Ali Muhaymire, yy. 1959. (Muhâdarât)Eren, Fikret, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 22. Baskı, Yetkin Yay., İstanbul 2017.Fetâvâ’l-Hindiye, (Heyet-Nizâmüddin el-Belhî başkanlığında), II. Baskı, c. I-VI, Dârü’l-Fikir, 1310. (F. Hindiye)Fethullâhü’l-Muîn, Muhammed Ebussuûd b. Ali el-Hüseynî el-Mısri, Hâşiyetü ala Şerhi’l-Kenz Muhammed Molla Miskîn -Hâşiyetü Ebi’s-Suud Alâ Molla Miskîn-, c. I-III, I. Baskı, Cemiyyetü’l-Maârifi’l-Mısriyye, Mısır 1287/1870, (Fethu’l-Muîn). Ghazaleh, Pascale, “Introduction Pious Foundations: From Here to Eternity?”, Held in Trust-Waqf in The Islamic World, Edited by Pascale Ghazaleh, The American Üniversityu in Cairo Press Cairo New York 2011, s. 1-22.Günay, Hacı Mehmet, “Vakıf”, DİA, c. 42, s. 475-479.Hâdimî, Ebu Said Muhammed (ö. 1176/1762), Mecâmiu’l-Hakâyık, Sahafiyye-i Osmaniye Şti., İstanbul 1311. (Hâdimî)Hallâf, Abdülvehhâb, İlmü Usûli’l-Fıkıh, Dârü’l-Müttehıde, Dımaşk 1992.Hatemi, Hüseyin, Medeni Hukuk Tüzelkişileri I, İstanbul 1979.Hatemi, Hüseyin, Önceki ve Bugünkü Türk Hukuku’nda Vakıf Kurma Muamelesi, İstanbul 1969. (Vakıf Kurma Muamelesi)Hatîb eş-Şirbînî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed (ö. 977/1570), Muğni’l-Muhtâc İla Ma’rifeti Meani Elfazı’l-Minhac, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiye, I. Baskı, c. I-VI, yy. 1415 / 1994.Hattâb, Şemsüddin Ebu Abdillah Muhammed b. Muhammed b. Abdirrahman (ö. 954/1547), Mevahîbü’l-Celîl fi Şerhi Muhtasari’l-Halîl, Dârü’l-Fikir, III. Baskı, c. I-VI, yy. 1412/1992.Hassâf, Ebû Bekr Ahmed b. Ömer b. Müheyr el-Hassâf eş-Şeybânî (ö. 261/875), Kitabü Ahkâmü’l-Evkâf, I. Baskı, Dîvânü Umumi’l-Evkâfi’l-Mısriye Mat., Mısır 1322/1904. Hilâlü’r-Rey, Hilâl b. Yahya b. Müslim el-Basri (ö. 645), Ahkâmü’l-Vakf, thk. Halid Abdullah eş-Şuayb, I. Baskı, Garas Yay. (www.gheras.com), Kuveyt 1435/2014. (Hilâlü’r-Rey)Hoexter, Miriam, “Yirminci Yüzyılda Vakıf Çalışmaları: Durum Tespiti”, Çeviren Hatice Güzel, Türk Tarih Kurumu, c. LXV, Ankara 2002, s. 1115-1145. İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdi’l-Aziz (ö. 1252/1836), Reddü’l-Muhtâr Ala’d-Dürri’l-Muhtâr, Dârü’l-Fikir, c. I-VI, Beyrut 1412/1992. (Reddü’l-Muhtâr)İbn Âbidîn, el-Ukudü’d-Dürriyye fi Tenkîhı’l-Fetâvâ’l-Hamidiyye, (Tenkîh), c.I-II, yy. ty. İbn Âbidîn, Mecmûatü Resâil-i İbn-i Âbidin, c.I-II, Dersaadet 1325. (Mecmûatü Resâil)İbnü’l-Bezzâzî, Muhammed b. Şihab el-Hanefî (ö. 827/1423), el-Fetâva’l-Bezzâziyye (el-Fetâva’l-Hindiye kenarı, Diyarbakır 1310, IV-VI ciltler). (Fetâvâ’l-Bezzâziye)İbn Kûdame, Ebu Muhammed Muvaffakuddin Abdullah b. Ahmed (ö. 620/1223), el-Muğnî, Maktebetü’l-Kahire, c. I-X, Kahire 1388/1968.İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddin Muhammed b. Abdülvahid (ö. 861/1457), Fethu’l-Kadîr, Dârü’l-Fikir, c. I-X, yy. ty.İbn Kayyım el-Cevziye, Muhammed b. Ebi Bekir (ö. 751/1350), İ’lâmü’l-Muvakkıîn, thk. Muhammed AbdüsSelâm İbrahim, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiye, I. Baskı, c. I-IV, Beyrut 1411/1991.İbn Nüceym, Zeynüddin b.İbrahim b. Muhammed (ö. 970/1563), el-Bahrü’r-Râik Şerhu Kenzi’d-Dekâik, Dârü’l-Kitabi’l-İslamiye ty, II. Baskı, c. I-VIII. (Bahr)İbn Nüceym, el-Eşbâh ve’n-Nezâir, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiye, I. Baskı, Beyrut 1419/1999. (Eşbâh)İbn Nüceym, Resâilü İbn-i Nüceym el İktisadiyye (Resâilü’z-Zeyniye fi Mezhebi’l-Hanefiye), thk. Muhammed Ahmed Serac-Ali Cuma Muhammed, Dârü’s-Selâm, Kahire 1419/20-1998/99. (Resâil)İbyânî, Muhammed Zeyd el-İbyânî Bey, Kitabü Mebâhısi’l-Vakf, II. Baskı, Mısır 1330/1912. (Mebâhıs)İşeri, Ahmet, “Vakıflar” (Medenî Kanundan Önceki ve Sonraki Vakıf Nevileri ve Hukukî Mahiyetleri), Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, c. 21, sy. 1, yıl 1964.Kadri Efendi, Abdülkadir b. Sinanüddin Yusuf (v.1084/1674), Vâkıâtü’l-Müftîn, I.Baskı, Matbaat-ı Mîriyye, Bulak 1300,1301/1884. (Vâkıâtü’l-Müftîn)Kaşıkçı, Osman, “Eski Hukukumuzda Takyidi Şarta Bağlı İşlemler”, Erzincan Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 1997, c. I, sy. 1, s. 207-243.Kaşıkçı, O., “Eski Hukukumuzda Şarta Bağlı İşlemler”, Prof. Dr. Selahattin Sulhi Tekinay’ın Hatırasına Armağan, İstanbul Marmara Hukuk Fakültesi, İstanbul 1999. s. 375-409.Kaşıkçı, O., “Şart”, DİA, c. 38, s. 365-367.Karaman, Hayrettin, Mukayeseli İslam Hukuku, c. I-III, 9. Baskı, İz Yayıncılık, İstanbul 2016.Kaya Süleyman, Osmanlı Hukukunda İcâreteyn, Klasik Yay., İstanbul 2014.Kılıçoğlu, Ahmet M., Borçlar Hukuku Genel Hükümler, Genişletilmiş 20. Bası (Yeni Borçlar Kanununa Göre), Turhan Kitapevi, Ankara 2016.Köprülü, Bülent, “Evvelki Hukukumuzda Vakıf Nev’iyetleri ve İcareteynli Vakıflar”, İÜHFM 1951, c. XVII, sy. 3-4, s. 685-717. (Vakıf Nev’iyetleri, 1951)Mahmud Hamza, Mahmud b. Muhammed Nesib b. Hüseyn (ö.1305/1887), el-Ferâidü’l-Behiyye Fi Kavaidi’l-Fıkhiyye, Dımaşk-Şam 1298/1880. (Ferâid)Mardin, Ebulûla, Ahkâm-ı Evkâf, Dârü’l-Fünun Mat., İstanbul 1339-1340 Ders Yılı Takrirleri.Mardin, Ebulûla, Toprak Hukuku Dersleri, Cumhuriyet Matbaası, İstanbul 1947.Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye (Ahmed Cevdet Paşa) (Mecelle).Mehmed Salâhî Bey, Kâmûs-ı Osmânî, (c. I-II / III-IV), İstanbul 1313.Mısır Vakıflar Kanunu (1946). Ahmed İbrahim Bey-Vâsıl Alâüddin Ahmed İbrahim, Mevsuatü Ahkâmi’l-Vakf Ala’l-Mezahibi’l-Erbaa, el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türas, Kahire 2009. (Mevsûat)Miskavî, Ömer, Nizâmü’l-Vakf ve Ahkâmühü’ş-Şer’iyetü ve’l-Kanuniyetü, Takdim, Vehbe ez-Zuhayli, Dârü’l-Fikir, Dımaşk 1431/2010.Muhammed Kadri Paşa (ö. 1886), Kânunu’l-Adl ve’l-İnsâf fi’l-Kazâi ala Müşkilâti’l-Evkâf, Tahkik, Ali Cuma Muhammed, Muhammed Ahmed Sirâc, I. Baskı, Dârü’s-Selâm, Mısır 1427/2006. (Kânûnu’l-Adl) Müslim, Ebu’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccâc (ö. 261/874), Sahih, thk. Muhammed Fuâd Abdülbaki, Dârü’l-Hayâi’t-Türâsi’l-Arabiyye, c. I-V, Beyrut ty.Onar, S. Sami, İdare Hukuku, I, 2. bası, İstanbul 1960.Oğuzman, Kemal M. - Öz, Turgut, M., Borçlar Hukuku Genel Hükümler, Cilt-1, Gözden Geçirilmiş 14. Bası, Vedat Kitapçılık, İstanbul 2016.Ömer Hilmi, İthâfü’l-Ahlâf fi Ahkâmi’l-Evkâf, Mektebetü Hukûku-ı Şâhâne, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1307.Özcan, Tahsin, “Ali Haydar Efendi ve Osmanlı Vakıf Hukuku”, II. Türk Hukuku Tarihi Kongresi Bildirileri, İstanbul 2016, c. II, s. 298-299. Özdemir, Recep, “İslam Hukukunda Şart Muhayyerliği”, İÜİFD, Bahar 2016/7 (1), s. 139-172.Öztürk, Nazif, Türk Yenileşme Tarihi Çevçevesinde Vakıf Müessesesi, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara 1995. Öztürk, Nazif, Elmalılı M. Hamdi Yazır Gözüyle Vakıflar, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara 1995. (Elmalılı…)Remlî, Hayreddin b. Ahmed (ö. 1081/1671), Fetâvây-ı Hayriye li Nefi’l-Beriyye, c. I-II, Bulak 1273. (Fetâvây-ı Hayriye) Sak, İzzet, Şer’iye Sicillerinde Bulunan Konya Vakfiyeleri (1650-1800), Kömen Yay., I. Baskı, Konya 2005.Savaş, Abdurrahman, “Network Marketing”, II. Uluslararası İslam Ticaret Hukuku Kongresi “Günümüzdeki Meseleler”, (15-19 Ekim 2015), KTO Karatay Üniversitesi Yay., Konya Aralık 2006. s. 35-74.Savaş, Abdurrahman, İslam Hukuku ve Türk Medeni Hukukunda Evlenmenin Hükümsüzlüğü ve Hukuki Sonuçları, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2006.Senhûri, Muhammed Ahmed Ferec, el-Kavâninü’l-Mısriyye el-Muhtâre mine’l-Fıkhi’l-İslamî, Kahire 1368/1949, c. I-III, - (c.III- Kânûnu’l-Vakf-).Serahsî, Muhammed b. Ahmed (ö. 483), el-Mebsût, Dârü’l-Marife, c. I-XXX, Beyrut 1414/1993.Tahtâvi, Ahmed b. Muhammed b. İsmail (ö. 1231/1816), Hâşiye ala’d-Dürri’l-Muhtâr, c. I-IV, Dârü’l-Marife, Beyrut 1975. (Haşiye)Trablusi, Bürhanüddin İbrahim b. Musa (ö. 922/1516), Kitabü’l-İs’af fi Ahkâmi’l-Evkâf, II. Baskı, Mısır 1320/1902. (el-İs’af)Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ Sevre (ö. 279/892), el-Câmi’u’s-Sahîh, thk. Abdurrahman Muhammed Osman, Matbaatü’l-Medeni, c. I-V, Kahire 1964.Yazıcı, Tahsin-İpşirli, Mehmet,”Ferraş”, DİA, c. 12, s. 408-409.Yeken, Zühdî, Ahkâmü’l-Vakf, I. Baskı, Matbaatü’l-Asriye, Beyrut ty.Yılmaz, Mustafa, Eski Vakıfların ve Taşınmazlarının Günümüzdeki Hukukî Rejimi, (Vakıfların ve Malların Hukuki Rejimi), Ankara 2013. Zerka, M. Ahmed, Ahkâmü’l-Evkâf, II. Baskı, Dârü Ammâr, Amman 1419/1998.