Antik Akdeniz Bölgesinde Salgın Hastalıkların İnanç Değişiklikleri Üzerindeki Etkileri

Yıl 2022, Sayı: 48, 92 - 107, 29.08.2022

Murat Turgut

https://doi.org/10.52642/susbed.1097034

Öz

İnsanlık tarihi boyunca görülen salgın hastalıklar insanların korkulu rüyaları olmuştur. İnsanlar salgının mikroplardan kaynaklandığını bilmediği için uzunca bir süre salgının tanrılar tarafından gönderildiklerini düşünmüşlerdir. Atina salgınından itibaren ise salgının dinsel sebepli olmadığı da düşünülmeye başlanmıştır.
Salgın hastalıkların toplumlar üzerindeki en önemli etkisi öldürme güçleri olmuştur. Tarih boyunca özellikle de eskiçağda görülen salgın hastalıklar yüksek ölüm oranlarına sahip olmuşlardır. Salgınların öldürme güçlerinin yanında sosyal, ekonomik ve dini alanlarda pek çok değişime sebep oldukları bilinmektedir.
Salgınların tanrı tarafından gönderildiği düşüncesi salgının gene tanrı tarafından ortadan kaldırılabileceği inancını getirmiştir. İnsanlar salgından kurtulmak için tanrılarına dualar etmişler ve onlar için çeşitli sunular gerçekleştirmişlerdir. İnandıkları tanrısal güçlerin salgını durdurmada yetersiz olduklarını gördükleri zaman bazı insanlar dinden uzaklaşmaya başlamışlardır. Bu insanlar inançsızlık, panteondaki bir diğer tanrıya daha fazla önem verme veya dışarıdan bilinmeyen yeni dinleri kabul etme yollarından birini seçmişlerdir. Belirtilen yollardan son ikisi, ilk belirtilene göre daha çok tercih edilmiştir.
Salgın hastalıklara karşı insanların davranışları toplumdan topluma çeşitlilik göstermiştir. Toplumların reaksiyonları genellikle yeni inançların kabulü veya o inançlarda çareler aramak olmuştur. Bu çalışmada salgın hastalıkların sonucu antik Akdeniz toplumlarında yaşanan dinsel gelişmeler ve özellikle salgınların yeni inançlara geçişteki önemi incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Salgın, Veba, Hastalık, Yersinia Pestis, Pandemi, Epidemi, Antik Akdeniz

Kaynakça

• Aeschines. (1919). Against Ctesiphon. London: William Heinemann Ltd.
• Akkuş Mutlu, S. (2017). Eski Ön Asya Toplumlarında Sıtma Hastalığı ve Tedavi Yöntemleri. Tarihsel Süreçte Anadolu’da Sıtma (s. 79 – 98.). içinde Ankara: Gece Kitaplığı.
• Allen, P. (1979). The "Justinianic" Plague. Byzantion(49), 5 – 20.
• Apollodoros. (2017). Epitome. Bibliotheka Yunan Mitolojisi (N. Nirmen, Çev.). içinde İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
• Appian. (1899). Illyrian Wars. The Foreign Wars (H. White, Çev.). içinde New York: The Macmillan Company.
• Augusta, H. (1998). The Scriptores Historiae Augustae (Cilt III). (D. Magie, Çev.) Cambridge Massachusetts London: The Loeb Classical Library, Harward University Press.
• Augusta, H. (2021). Historia Augusta (Cilt I). (S. Özgüler, Çev.) İstanbul: Kronik Yayıncılık.
• Bagnall, R. S. (2000). P. Oxy. 4527 and the Antonine Plague in Egypt: Death or Flight? Journal of Roman Archaeology, 13, 288 - 292.
• Berk, F. M. (2020). Tarih Boyunca Salgın Hastalıklar. Pandemi Sürecinde Sosyoekonomik Değişim ve Dönüşümler "Fırsatlar, Tehditler, Yeni Normaller" (s. 55 - 100). içinde Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Yayınları.
• Bilich, R. C. (2007). Climate Change and the Great Plague Pandemics of History: Causal Link between Global Climate Fluctuations and Yersinia Pestis Contagion? New Orleans : New Orleans Üniversitesi Tarih Bilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Boguszewski, R., Makowska, M., Bo˙zewicz, M., & Podkowi´nska, M. (2020). The COVID-19 Pandemic’s Impact on Religiosity in Poland. Religions, 11(646), 1-14.
• Bottéro, J., & Kramer, S. N. (2017). Mezopotamya Mitolojisi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Bruun, C. (2007). The Antonine Plague and the ‘Third-Century. Crises and the Roman Empire, Proceedings of the Seventh Workshop of the International Network Impact of Empire (s. 202 - 217). içinde Nijmegen: Brill.
• Bruzzone, R. (2017). Polemos, Pathemata, and Plague: Thucydides’. Greek, Roman, and Byzantine Studies(57), 882-909.
• Bryce, T. (2005). The Kingdom of the Hittites. Oxford: Oxforf University Press.
• Buchillet, D. (2007). Epidemic Diseases in the Past: History, Philosophy, and Religious Thought. Encyclopedia of Infectious Diseases: Modern Methodologies (s. 517 - 524). içinde New Jersey: John Wiley & Sons.
• Cengiz, E. (2020). Hz. Ömer Döneminde Meydana Gelen Amvas. Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7(13), 129 - 150.
• Cornford, F. M. (2021). Sokrates Öncesi ve Sonrası. (C. Şengör, & S. Onan, Çev.) İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Cunningham, A. (2008). Epidemics, Pandemics and the Doomsday Scenario. Historically Speaking, 29 - 31.
• Çeçen, S. (2020). Çivi Yazılı Belgelerde Anadolu’da Salgın Hastalık. Kafdağı, 5(1), 13 - 17.
• Çığır Dikyol, D. (2021). Antik Roma’da İktidarın Gizemli Sembolü Sibyl Kehanet Kitapları. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• De Martino, S. (2006). Hititler. (E. Özbayoğlu, Çev.) Ankara: Dost Kitabevi.
• Demir, M. (2021). Eski Hellen Literatüründe İlahi Cezalandırmanın Tezahürü Olarak Veba Metaforu: İki Örnek. Oannes, 3(2), 457 - 479.
• Diamond, J. (1997). Tüfek, Mikrop ve Çelik. (Ü. İnce, Çev.) İstanbul.
• Dilek, Y. (2021). Eski Mezopotamya’da Epidemi: Veba, Bulaşıcı Deri Hastalığı ve Ergotizm. Eskiçağ'da Salgın ve Hastalıklar (s. 85 - 104). içinde İstanbul: Ege Yayınevi.
• Dinçol, A. (1985). Ašhella Rituali (CTH 394) ve Hititlerde Salgın Hastalıklara Karşı Yapılan Majik İşlelere Toplu Bir Bakış. Belleten, 49(193), 1 - 40.
• Dio, C. (1925). Dio’s Roman History. (E. Cary, Çev.) London William Heinemann and New York: G. P. Putnam’s Son.
• Diodorus, S. (1989). Diodorus of Sicily. (C. H. Oldfather, Çev.) Cambridge, Mass.: Harvard University Press; London: William Heinemann.
• Diogenes, L. (2007). Ünlü Filozofların Yaşamları ve Öğretileri. (C. Şentuna, Çev.) İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Duncan - Jones, R. P. (2018). The Antonine Plague Revisited. Arctos(52), 41 - 72.
• Duran, M. (2021). Eski İran’da Hasta - Hastalık, Şifa – Şifacı. Eskiçağ’da Salgın ve Hastalıklar (s. 123 - 146). içinde İstanbul: Ege Yayınları.
• Eliade, M. (2015). Dinin Anlamı ve Sosyal Fonksiyonu Yaratılış Özlemi. (M. Aydın, Çev.) İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
• Eraslan, A. (2020). Tâʿûn Rivayetleri Çerçevesinde Hadis Şârihlerinin Hz. Peygamberin Karantina Tavsiyesine Yönelik Yaklaşımları. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 11(25), 487 - 511.
• Erdemir Palaz, H., & Erdemir , H. (2008). Eskiçağ Toplumlarında Tesbit Edilen Belli Hastalıklar ve Sağlık Sorunları. 1. Uluslararası Türk Tıp Tarihi Kongresi 10. Ulusal Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildiri Kitabı (s. 852 - 879). Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları.
• Eusebios. (2010). Kilise Tarihi. (F. Akderin, Çev.) İstanbul: Chiviyazıları Yayınevi.
• Eutropius. (2007). Roma Tarihinin Özeti. (Ç. Menzilcioğlu, Çev.) İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Flemming, R. (2018). Galen and the Plague. Galen's Treatise Περὶ Ἀλυπίας (De indolentia) in Context, 219 - 244.
• Freud, S. (2012). Musa ve Tektanrılı Din. (O. Kasap, Çev.) İstanbul: Say Yayınları.
• Geoffroy, A., & Díaz, J. (2020). De la Peste Antonina a la Peste de Cipriano: Alcances y Consecuencias de las Pestes Globales en el Imperio Romano en el Siglo III D. C. Rev Chilena Infectol, 37(4), 450 - 455.
• Gilliam, J. F. (1961). The Plague under Marcus Aurelius. The American Journal of Philology, 82(3), 225 - 251.
• Gowen, B. S. (1907). Some Aspects of Pestilences and Other Epidemics. The American Journal of Psychology, 18(1), 1 - 60.
• Graf, F. (2007). The Oracle and the Image. Returning to Some Oracles from Clarus. Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik(160), 113 - 119.
• Habicht, M. E., Donald, P. F., Varotto, E., & Galassi, F. M. (2020). Epidemics and Pandemics in the History of Humankind and How Governments Dealt with them A Review from the Bronze Age to the Early Modern Age. Rivista Trimestrale di Scienza dell’Amministrazione Studi ti Teoria e Ricersa Sociale(2), 1 - 32.
• Harper, K. (2015). Pandemics and Passages to Late Antiquity: Rethinking the Plague of c.249-270 Described by Cyprian. Journal of Roman Archaeology(28), 223 - 260.
• Herodotos. (2021). Tarih. (M. Ökmen, Çev.) İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Hesiodos. (2012). İşler ve Günler. F. Akderin (Dü.) içinde, İşler ve Günler – Tanrıların Doğuşu. İstanbul: Say Yayyınları.
• Hippocrates. (2021). İnsanın Doğası. Hippocrates Külliyatı (N. Nirven, Çev.). içinde İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
• Homeros. (2010). İlyada. (F. Koçak, Çev.) Ankara: Arkadaş Yayınları.
• Hoop, A. (2021). Pursued by Plague Did the Plague of Cyprian Cause the Romans to Migrate? Junctions, 5(2), 46 - 59.
• Josephus, F. (1895). Antiquities of the Jews. The Works of Flavius Josephus (A. M. Auburn, & J. M. Beardsley, Çev.). içinde
• Just, B. (2020). Historic Plagues and Christian Responses: Lessons for the Church Today? Christian Journal for Global Health, 7(1), 7 - 12.
• Kaçar, T. (2009). Geç Antikçağ’da Hıristiyanlık. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Kağnıcı, G. (2017). Eski Mezopotamya’da Sıtma Hastalığı. Tarihsel Süreçte Anadolu’da Sıtma (s. 99 - 116). içinde Ankara: Gece Kitaplığı.
• Kallet, L. (2013). Thucydides, Apollo, The Plague, And The War. The American Journal of Philology, 134(3), 355 - 382.
• Kamimura, N. (2018). North African Way of Approaching to Medical Healing and the ‘Plague of Cyprian. Apecss 12th Annual Conference ‘Health, Well-Being, and Old Age in Early Christianity, (s. 1 - 8).
• Kenney, A. (2017). The Sword of God: Plague And Episcopal Authority in the Late Antique West. University of Missouri-Columbia Faculty of the Graduate School Unpublished Master Thesis.
• Kılıç , O. (2020). Tarihte Küresel Salgın Hastalıklar ve Toplum Hayatına Etkileri. Küresel Salgının Anatomisi İnsan ve Toplumun Geleceği (s. 13 - 54). içinde TÜBA.
• Kılıç, O. (2017). Eskiçağ’dan Yakınçağ’a Sıtma ve Tarihe Etkileri. Tarihsel Süreçte Anadolu’da Sıtma (s. 117 - 159). içinde Ankara: Gece Kitaplığı.
• Kitap, K. (2016). Kutsal Kitap Eski ve Yeni Antlaşma (Tevrat, Zebur, İncil). Kore: Yeni Yaşam Yayınları.
• Kousoulis, A. A., Economopoulos, K. P., Poulakou-Rebelakou, E., Androutsos, G., & Tsiodras, S. (2012). The Plague of Thebes, a Historical Epidemic in Sophocles’ Oedipus Rex. Emerging Infectious Diseases, 18(1), 153 - 157.
• Kuhrt, A. (2009). Eskiçağ’da Yakındoğu. (D. Şendil, Çev.) İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Kurt, F. (2020). İslam’ın Salgın Hastalıklara Bakışı. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Kurt, F. (2020). İslam’ın Salgın Hastalıklara Bakışı. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Kurt, H. (2012). İslam İnancına Göre Şehitlik. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 16(1), 189 - 220.
• Lévy-Bruhl, L. (2006). İlkel Toplumlarda Mistik Deneyim ve Simgeler. (O. Adanır, Çev.) Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Lévy-Bruhl, L. (2006). İlkel Toplumlarda Mistik Deneyim ve Simgeler. (O. Adanır, Çev.) Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Little, L. K. (2007). Life and Afterlife of the First Plague Pandemic. Plague and the End of the Antiquity The Pandemic of 541 – 750 (s. 3 - 32). içinde Cambridge: Cambridge University Press.
• Livius, T. (1997). Roma Tarihi. (S. Şenbark, Çev.) İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Lucianos. (1997). Aleksandros ya da Düzmece Yalvaç. (E. Varinlioğlu, Çev.) İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Lucretius. (2018). Evrenin Yapısı. (T. Uyar, & T. Uyar, Çev.) İstanbul: Norgunk Yayıncılık.
• Lukashenko, M., & Biletska, L. (2021). How Christians of the First Centuries Experienced Epidemics. Occasional Papers on Religion in Eastern Europe, 41(1), 46 - 57.
• Martı, H. (2020). Hadislerle İslam Hadislerle Hadislerin Yorumu III. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Masalcı Şahin, G. (2021). Hitit Metinlerinde Geçen Göz Hastalıkları ve Tedavileri. Eskiçağ’da Salgın ve Hastalıklar (s. 167 - 176). içinde İstanbul: Ege Yayınları.
• Mathias, E., & Raspa, R. (1992). The Plague and the Saint: A Religious Legend in an Alpine Community. Mediterranean Studies(3), 119 - 124.
• Moran, W. (1992). The Amarna Letters. Baltimore - London: The Johns Hopkins University Press.
• Morony, M. G. (2007). For Whom Does the Writer Write?’: The First Bubonic Plague Pandemic According to Syriac Sources. Plague and the End of the Antiquity The Pandemic of 541 – 750 (s. 59 - 86). içinde Cambridge : Cambridge University Press.
• Perlstadt, H. (2016). The Plague of Athens and the Cult of Asclepius: A Case Study of Collective Behavior and a Social Movement. Sociology and Anthropology, 4(12), 1048 - 1053.
• Pinault, J. R. (1986). How Hippocrates Cured the Plague. Journal of the History of Medicine and Allied Sciences, 61(1), 52 - 75.
• Plinius, G. S. (1961.). Natural History (Cilt II). (H. Rackham, Çev.) Harward University Press, Cambridge Massachusetts - William Heinemann, Ltd London.
• Procopius. (1961). Procopius of Caesera History of the Wars (Cilt I). (H. B. Dewing, Çev.) London: William Heinemann – New York: The Mac Millan Co.
• Russell, J. C. (1968). That Earlier Plague. Demography, 5(1), 174 - 184.
• Sáez, A. (2016). La peste Antonina: una peste Global en el siglo II D.C. Nota Histórica Rev Chilena Infectol, 33(2), 218 - 221.
• Sarıbaş, S. (2019). Geçmişten Günümüze Veba Hastalığı ve Kolektif Bilinç: “Çağımızın Vebası” Söyleminin Kökenleri. Journal of Social And Humanities Sciences Research, 6(42), 2470 - 2485.
• Sayar, M. H. (2020). Marcus Aurelius ve Lucius Verus Dönemlerinde MS 165 – 180 Yılları Arasında Görülen Büyük Salgın. Tarih Dergisi, 71(1), 15 - 28.
• Sayar, M. H. (2021). Eskiçağ Akdeniz Dünyasında MÖ 5. yy ile MS 6. yy Arasında Salgın Hastalıkların Yol Açtığı Siyasal, Sosyal ve Ekonomik Sorunlar ve Bunların Yarattığı Tarihi Değişim Süreçleri. Eskiçağ’da Salgın ve Hastalıklar (s. 221 - 239). içinde İstanbul: Ege Yayınları.
• Schwartz, L. (2013). Gargano Comes to Rome: Castel Saint’Angelo’s Historical Origins. Journal of Ecclesiastical History, 64(3), 453 - 475.
• Scott, J. C. (2017). Against the Grain A Deep History of the Earliest States. New Haven and London: Yale University Press.
• Singer, I. (2002). Hittite Prayers. Atlanta Georgia: Society of Biblical Literature.
• Singer, I. (2006). The failed reforms of Akhenaten and Muwatalli. British Museum Studies in Ancient Egypt and Sudan (BMSAES)(6), 37 - 58.
• Skibiński, T. K., & Książyk, M. (2021). Postawa Chrześcijan Wobec Zarazy Cypriana w Świetle Źródeł Epoki. Vox Patrum(78), 121 - 140.
• Stoclet, A. J. (2007). Consilia Humana, Ops Divina, Superstitio Seeking Succor and Solace in Times of Plague, with Particular Reference to Gaul in the Early Middle Age. Plague and the End of the Antiquity The Pandemic of 541 – 750 (s. 135 - 149). içinde Cambridge : Cambridge University Press.
• Strabon. (2009). Geographika. (A. Pekman, Çev.) İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Thukydides. (2010). Peloponnessos Savaşları. (F. Akderin, Çev.) İstanbul: Belge Yayınları.
• Tranquillus, G. (2017). On İki Caesar'ın Yaşam Öyküsü. (G. Varınlıoğlu, Çev.) İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınnları.
• Tranquillus, G. S. (2017). Titus. Oniki Caesar’ın Yaşamöyküsü (G. Varınlıoğlu, Çev.). içinde İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Trevisanato, S. I., & Padeshki, P. (2021). The 14th Century BC Mediterranean Pandemic: Tularemia, Outbreak, Waves, Spread via Wars Including Biological Warfare, Impacts on Societies and Corollary. Eskiçağda Salgın ve Hastalıklar (s. 241 - 270). içinde İstanbul: Ege Yayınları.
• Turan, O. (2018). Thukydides’in Aktarımına Göre Atina Salgınının Gerçek Etkileri. Tarih ve Gelecek Dergisi, 4(2), 89 - 108.
• Turgut, M. (2021). Antik Akdeniz Bölgesinde Salgın Hastalıklar Tanrıların Gönderdiği Cezalandırma Araçları mıydı? Eskiçağda Salgın ve Hastalıklar (s. 271 - 290). içinde İstanbul: Ege Yayınları.
• Wiechmann, I. (2012). The History of Plague. Sickness, Hunger, War, and Religion: Multidisciplinary Perspectives(3), 65 - 66.
• Yeomans, S. J. (2017). The Antonine Plague and the Spread of Christianity. Classical Corner, 22 - 24.
• Zachariah. (1899). The Syriac Chronicle Known as that of Zachariah of Mitylene. (F. J. Hamilton, & E. W. Brooks, Çev.) London: Methuen & Co.