Potsdam Konferansı Sırasında İngiltere’de Meydana Gelen Hükûmet Değişimi Ekseninde Türk Dış Politikası

Yıl 2022, Sayı: 49, 129 - 145, 26.12.2022

Mehtap Başarır

https://doi.org/10.52642/susbed.1152264

Öz

Potsdam Konferansı (17 Temmuz-2 Ağustos 1945), Sovyet Rusya’nın Türkiye’den Boğazların statüsünde değişiklik ve toprak talebinde bulunmasından sonra düzenlenmiştir. Japonya’nın kayıtsız şartsız teslimi çerçevesinde toplanan söz konusu konferans başlamadan hemen önce İngiltere’de (5 Temmuz 1945) genel seçime gidilmiştir. İngiltere’de oylar sayılırken dünyanın kaderini belirleyen konferans Potsdam’da Üç Büyüklerce (ABD Başkanı Truman, İngiltere Başbakanı Churchill ve SSCB Lideri Stalin) çalışmalarına başlamıştır. İngiltere’de tamamlanan oy sayımı neticesinde Muhafazakâr Parti’nin yerine İşçi Partisi iktidar koltuğuna yerleşmiş, böylece konferansta İngiltere’yi temsil eden Başbakan Winston Churchill’in yerini seçimlerden hemen sonra yeni Başbakan Clement Attlee devralmıştır. Sovyet Rusya’nın Türkiye üzerinde emperyalist taleplerini açığa vurduğu bir zaman diliminde İngiltere’de meydana gelen bu iktidar değişimi Türk siyasetçilerinin ve karar alıcılarının dikkatini çekmiştir. Nitekim Sovyet Rusya’nın emperyalist taleplerinin muhatabı Türkiye, İkinci Dünya Savaşı boyunca müttefikliğini sürdürdüğü İngiltere’de sol görüşlü bir partinin iktidar koltuğuna oturmasının getirdiği kaygıyla bir dış siyaset yürütmüştür. Ciddi tehdit algısı içerisindeki Türkiye, Sovyetler karşısında yalnız kalmak yerine ortak bir blok kurmak üzere özellikle İngiltere’nin desteğini arzulamış ve bu doğrultuda iktidar koltuğuna oturan İşçi Partisi’nin takınacağı tutumu da tartmıştır. Bu çalışmanın amacı, İngiltere’de meydana gelen iktidar değişiminin Türk karar alıcıları üzerinde nasıl bir refleks geliştirdiğinin tespitidir. Çalışma amaca bağlı olarak Milli Kütüphane Süreli Yayınlar Şubesi’nde, doküman tarama metoduyla dönemin ulusal basınında yer alan başyazarların değerlendirmeleri; Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Dışişleri Bakanlığı Türk Diplomatik Arşivi; Avam Kamarası Zabıtları ve konuyla ilgili tetkik eserler üzerinden elde edilen bilgiler üzerine inşa edilmiştir. Sonuçta anlaşılmaktadır ki İngiltere’deki iktidar değişikliğini Türkiye basın üzerinden partiler değişse de İngiliz dış politikası değişmez biçiminde kamuoyuna sunarken; Londra Büyükelçisi vasıtasıyla Sovyet Rusya’nın talepleri karşısında müttefikinin izleyeceği dış politikanın iz düşümlerini öğrenmeye çabalamıştır.

Anahtar Kelimeler

İşçi Partisi, Muhafazakâr Parti, Clement Attlee, Winston Churchill, Ernest Bevin, Stalin, Türk Boğazları

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

Kaynakça

• Türk Diplomatik Arşivi (TDA); Yer No: 534/37092-148864-17, Tarih: 23 Ağustos 1945.
• TDA; 534/37092-148864-9, 28 Temmuz 1945. TDA; 534/37092-148865-8, 5 Ağustos 1945.
• TDA; 534/37170-148366-44, 25 Ekim 1945. TDA; 534/37195-148306-5, 25 Ağustos 1945.
• TDA; 534/37398-150257-10, 19 Ekim 1944. TDA; 534/37398-150257-41, 2 Kasım 1945.
• TDA; 534/37398-150257-48, 7 Eylül 1945. TDA; 534/37398-150257-8, 21 Ekim 1944.
• TDA; 534/37398-150257-89; 4 Ağustos 1945. TDA; 534/37398-150257-9, 21 Ekim 1944.
• TDA; 534/37398-150257-90; 9 Ağustos 1945. TDA; 534/37398-150258-21, 12 Kasım 1945.
• HC (House of Commons) Deb (Debate) 21 February 1946 (The Full Date) vol (volume) 419 c. (Column) 1316.
• HC Deb 21 February 1946 vol 419 c1321. HC Deb 21 February 1946 vol 419 c1322.
• HC Deb 21 February 1946 vol 419 c1338. HC Deb 21 February 1946 vol 419 c1349.
• HC Deb 21 February 1946 vol 419 c1355. HC Deb 21 February 1946 vol 419 c1356.
• HC Deb 21 February 1946 vol 419 c1357. HC Deb 21 February 1946 vol 419 c1358.
• HC Deb 21 February 1946 vol 419 c1365. HC Deb 21 February 1946 vol 419 c1366.
• Tan. (1945, 18 Temmuz). Tan. (1945, 27 Temmuz). Tan. (1945, 28 Temmuz). Tanin. (1945, 28 Temmuz). Ulus. (1945, 27 Temmuz).
• Başarır, Mehtap (2019). “Sovyet Rusya’nın 1925 dostluk ve tarafsızlık antlaşması’nın feshine yönelik türkiye’ye verdiği notaların türk basınına yansıması”. Belgi Dergisi. 2 (18), 1417-1448.
• Çuyev, Feliks (2010). Molotov anlatıyor. (Çev: Ayşe Hacıhasanoğlu- Suna Kabasakal). Yordam Kitap.
• Arslan, Gürbüz (2021. “Yol Ayrımını Derinleştiren Süreçte Türk-Sovyet İlişkilerinde Meydana Gelen Gelişmeler (19 Mart 1945- 7 Kasım 1945)”. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi. 9 (27), 139-191.
• Gürün, Kamuran (1999). Türk-Sovyet ilişkileri (1920-1953). TTK Yayınları.
• Hasanlı, Cemil (2011). Tarafsızlıktan soğuk savaşa doğru türk sovyet ilişkileri (1939-1953). (Çev: Ali Asker). Bilgi Yayınevi. Erden, Ömer (2017). Türkiye’nin doğu sınırının oluşumu. Atatürk Araştırma Merkezi.
• Deringil, Selim (2014). Denge oyunu: İkinci dünya savaşında türkiye’nin dış politikası. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Bilge, Suat (1992). Güç komşuluk: Türkiye-sovyetler birliği ilişkileri 1920-1964. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Fenik, Mümtaz Faik (1945a, 28 Temmuz). “Attlee Kabinesinin Karakteri”. Ulus.
• Fenik, Mümtaz Faik (1945b, 26 Temmuz). “İngiliz Seçimlerinin Neticeleri”. Ulus.
• Fenik, Mümtaz Faik (1945c, 31 Temmuz). “Üçler Konferansı Etrafında”. Ulus.
• Fenik, Mümtaz Faik (1945d, 27 Temmuz). “Churchill’den Attle’ye Geçen İktidar”. Ulus.
• Sertel, M. Zekeriya (1945a, 4 Ağustos). “Aklıselim İçin Yol Birdir”. Tan.
• Sertel, M. Zekeriya (1945b, 28 Temmuz). “İngiltere ve Dünya Siyasetinde Bir Dönüm Noktası”. Tan.
• Sertel, M. Zekeriya (1945c, 24 Temmuz). “Türkiye Kimsenin Nüfuz Bölgesine Giremez”. Tan.
• Sertel, M. Zekeriya (1945d, 17 Temmuz). “Üç Büyükler Konferansı”. Tan.
• Sertel, M. Zekeriya (1945e, 21 Temmuz). “Üç Büyükler”. Tan.
• Sertel, M. Zekeriya (1945f, 29 Temmuz). “Yeni Hükümetin Yakın ve Orta Şark Siyaseti”. Tan.
• Tekeli, Esat (1945a, 3 Ağustos). “Potsdam Konferansının Sonu”. Ulus.
• Tekeli, Esat (1945b, 21 Temmuz). “Prensipler, Realiteler”. Ulus.
• Yalçın, H. Cahit (1945a, 28 Temmuz). “Dünya Tarihinde Bir Değişiklik”. Tanin.
• Yalçın, H. Cahit (1945b, 29 Temmuz). “İngiltere’deki Değişiklik Karşısında Sovyetler Birliği”. Tanin.
• Yalçın, H. Cahit (1945c, 4 Ağustos). “Potsam’da Görülen İşler”, Boğazlar Meselesinde Türk-İngiliz Birliği”. Tanin.
• Yalçın, H. Cahit (1945d, 3 Ağustos). “Potsdam’da Boğazlar Meselesi”. Tanin.
• Yalçın, H. Cahit (1945e, 31 Temmuz). “Türk Hakları Rus-İngiliz Rekabetinden Müteessir Olamaz”. Tanin.
• Yalçın, H. Cahit (1945f, 1 Ağustos). “Türkiye-İngiltere-Rusya Arasında Üçüzlü Bir İttifak Bütün Zorlukları Ortadan Kaldırabilir”. Tanin.
• Yalman, Ahmet Emin, (1945, 29 Temmuz). “Doğan Güneş”. Vatan.
• Yetkin, Suat Kemal, (1945, 23 Temmuz). “Daha İyi Günlere Doğru”. Ulus.