Devlet Başkanının Sorumluluğu Yönünden Türk Anayasalarının Karşılaştırılması

Yıl 2024, Sayı: 54, 233 - 251, 30.08.2024

Muhammet Esat Bolat , Mehmet Hatipoğlu

https://doi.org/10.52642/susbed.1468758

Öz

1800’lü yıllarda başlayan Osmanlı-Türk anayasacılık hareketlerinden günümüze kabul edilen anayasalarda farklı hükümet sistemleri benimsenmiştir. Benimsenen farklı hükümet sistemlerinin bir sonucu olarak devlet başkanının sorumluluğu da değişiklik göstermiştir. İlk Osmanlı-Türk Anayasası olan 1876 tarihli Kanun-i Esasî’de padişahın tek başına muktedir ve sorumsuz bir yapıda olması 1909 değişikliklerine kadar sistemi “parlamentolu monarşi” haline getirmiştir. 1909 değişiklikleriyle birlikte kuvvetler ayrılığına dayalı bir sistem benimsenmiş ancak yaşanan hadiseler sonucu uzun ömürlü olmamıştır. Cumhuriyetin ilanıyla birlikte Türkiye’de uzun bir süre parlamenter sistem uygulanmıştır. Hükümet sistemlerindeki değişime konu anayasal düzenlemeler, devlet başkanının sorumsuz yapısını zaman içerisinde sorumlu hale getirmiştir.
Bu çalışmada öncelikle sorumluluk kavramına kısaca değinilerek tarihsel süreç içerisinde Türk anayasalarındaki devlet başkanının sorumluluğu analiz edilmiştir. Çalışmanın spesifik alanını oluşturan devlet başkanının sorumluluğu Osmanlı-Türk anayasalarında karşılaştırılmış ve bu karşılaştırmalar sonucunda anayasa hukuku literatürüne ilişkin öneriler sunmak amaçlanmıştır. Yetki ve sorumlulukta paralellik ilkesi açısından kısmen bir değerlendirme yapılan çalışmaya göre, devlet başkanının yetki ve sorumluluğunun doğru orantılı olması gerektiği aksi takdirde meşrûiyet krizinin yaşanacağı ve siyasî yönetim krizlerinin ortaya çıkacağı sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Devlet başkanının sorumluluğu, Osmanlı-Türk Anayasaları, Türk Anayasalarında Hükümet Sistemleri, Yetki ve Sorumlulukta Paralellik İlkesi

Comparison of Turkish Constitutions in Terms of the Responsibility of The Head of State

Öz

Since the Ottoman-Turkish constitutionalist movements that started in the 1800s, different systems of government have been adopted in the constitutions adopted to date. As a result of the different systems of government adopted, the responsibility of the head of state has also changed. After the proclamation of the Republic, parliamentary system was implemented in Turkey for a long time. The constitutional arrangements subject to the changes in the government systems have made the irresponsible structure of the head of state responsible over time.
In this study, the concept of responsibility is briefly mentioned and the responsibility of the head of state in Turkish constitutions is analyzed in the historical process. The responsibility of the head of state is compared in the Ottoman-Turkish constitutions and it is aimed to provide suggestions for the constitutional law literature as a result of these comparisons. According to the study, which partially evaluates the principle of parallelism in authority and responsibility, it is concluded that the authority and responsibility of the head of state should be in direct proportion, otherwise a crisis of legitimacy and political governance crises will arise.

Anahtar Kelimeler

The Responsibility of the Head of State, Ottoman-Turkish Constitutions, Government Systems in Turkish Constitutions, The Principle of Parallelism in Competence and Responsibility

Kaynakça

• Akın, F. (2006). 1924 Anayasasının Modernleşme Açısından Anlamı. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi(3), s. 1-12.
• Akyılmaz, G. (1999). Osmanlı Devleti'nde Egemenlik Kavramının Gelişimi. Selçük Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 7(1-2), s. 129-159.
• Akyol, T. (2012). Atatürk’ün İhtilal Hukuku. Doğan Kitap Yayınları.
• Aldıkaçtı, O. (1987). Anayasa Hukukumuzun Gelişmesi ve 1961 Anayasası. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları.
• Aliefendioğlu, Y. (2011). 1982 Anayasasında Cumhurbaşkanının Yürütme İçerisindeki Yeri, Seçimi ve Sorumsuzluğu, Yasama Dokunulmazlığı. Türkiye Barolar Birliği Dergisi(94), s. 329-358.
• Alkan, H. (2013). Karşılaştırmalı Siyaset: Başkanlık ve Parlamenter Sistemler Işığında Yarı Başkanlık Modelleri. Açılım Kitap Yayınları.
• Anayasa Mahkemesi, 1. (1976). T.C. Anayasa Mahkemesi Kararlar Bilgi Bankası. Anayasa Mahkemesi: https://normkararlarbilgibankasi.anayasa.gov.tr/Dosyalar/Kararlar/KararPDF/1976-15-nrm.pdf adresinden alındı
• Armağan, S. (1973). Bakanlar Kurulunun Çalışma Usullerine Dair Bazı Düşünceler. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası 50. Yıl Özel Sayısı, 38(1-4).
• Armağan, S. (1979). Türk Esas Teşkilat Hukuku. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları.
• Aslan, Y. (2010). I. Dönem TBMM’de ‘İcra Vekilleri Heyeti Riyaseti (Hükümet Başkanlığı)’nın Statüsü ve ‘TBMM Reisi’nin İcra İle İlgili Yetki ve Sorumluluğu. Atatürk Dergisi, 3(1), s. 61-66.
• Atar, Y. (2008). Karşılaştırmalı ve Notlu Türkiye Cumhuriyeti Anayasası ve Önceki Anayasalar. Mimoza Yayınları.
• Aybudak, U. (2017). Modern Devlet Bağlamında Ortaya Çıkan Egemenlik Kavramı ve Egemenliğin Dönüşümü. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10(54), 226-237.
• Aydın, M. A. (2001). Kânûn-i Esâsî. İslam Ansiklopedisi: https://islamansiklopedisi.org.tr/kanun-i-esasi adresinden alındı
• Aykanat, T. (2019). Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminde Cumhurbaşkanının Sorumluluğu. Adalet Yayınları
• Barın, T. (2017). Farklı Coğrafya ve Sistemlerde Anayasa Yargısının Doğuşu. Uyuşmazlık Mahkemesi Dergisi(10), s. 157-187.
• Bilge, N. (1956). Bakanların Görev ve Sorumlulukları (Anayasanın 47. Maddesi Üzerine Mukayeseli Bir İnceleme). Yeni Desen Matbaası.
• Bolat, M. E., & Hatipoğlu, M. (2021). Vesayetçi Parlamentarizmden Yarı Başkanlık Sistemine: Yetki Ve Sorumlulukta Paralellik İlkesi Açısından Bir Değerlendirme. Süleyman Demirel Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 2(11), s. 319-359.
• Bradley, A., & Ewing, K. (1993). Constitutional and Administrative Law. Pearson Education Limited.
• Caner, Z. (2013). Parlamenter Sistem İle Başkanlık Sisteminin Analizi ve Başkanlık Sisteminin Türkiye’de Uygulanabilirliği. Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi (30. Yıl Armağanı), 21(1), s. 183-206.
• Çakmaz, E. (2018). Güncel Anayasal Gelişmeler Bağlamında Türkiye’de Cumhurbaşkanı’nın Tarafsızlığı. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çınar, M. F. (2017). Türkiye’nin Anayasal Demokrasi Yolu ve Kuvvetler Ayrılığı İlkesinin Serencamı. Akademik Bakış Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler Dergisi(64), s. 586-607.
• Demirhan, Y., & Adıgüzel, Ö. (2016). Türkiye’de Hükümet Sistemi Arayışlarına Halkın Bakışı: Diyarbakır Örneği. Dicle Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 1(11), s. 177-212.
• Doğan, İ. (2017). Türk Tipi Başkanlık Modeli Bağlamında 2017 Anayasa Değişikliğinin İrdelenmesi. İ. Doğan, & S. Ünver içinde, Dört Kıtada Başkanlık Sistemi (Ülke Örnekleriyle Hukukun Üstünlüğü, İnsan Hakları ve Demokrasi) (s. 16-45). Astana Yayınları.
• Dönmezer, S., & Erman, S. (2016). Nazarî ve Tatbikî Ceza Hukuku, Giriş - Tarihçe - Kaynaklar - TCK’nın Uygulanması. Der Yayınları.
• Duff, A. (2007). Answering For Crime, Responsibility and Liability in the Criminal Law. Hart Publishing.
• Duverger, M. (1992). A New Political System Model: Semi-Presidental Government. A. Lijphart içinde, Parliamentery Versus Presindetial Government (s. 165-187).
• Dülger, R. İ. (2017). Parlamenter Sistemde Devlet Başkanının Cezaî Mesuliyeti. Basılmamış Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Erdoğan, M. (1987). 1982 Anayasasına Göre Cumhurbaşkanının Hukuki Durumu. Basılmamış Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Erdoğan, M. (2016). Türkiye’de Anayasalar ve Siyaset. Hukuk Yayınları.
• Eren, F. (2014). 6098 Sayılı Türk Borçlar Kanununa Göre Hazırlanmış Borçlar Hukuku Genel Hükümler. Yetkin Yayınları.
• Eroğul, C. (2008). 1908 Devrimi’ni İzleyen Anayasa Değişiklikleri. 1908-2008 Jön Türk Devrimi'nin 100. Yılı Uluslararası Kongresi. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi.
• Eroğul, C. (2012). Çağdaş Devlet Düzenleri İngiltere, Amerika, Fransa, Almanya. İmaj Yayıncılık.
• Gönenç, L. (2007). Hükümet Sistemi Tartışmalarında “Başkanlı Parlamenter Sistem” Seçeneği. Güncel Hukuk Dergisi(44), 8-44.
• Göze, A. (2020). Siyasal Düşünceler ve Yönetimler. Beta Basım Yayım Dağıtım.
• Gözler, K. (2013). Hukukun Temel Kavramları. Ekin Basım Yayın Dağıtım.
• Gözler, K. (2016). Devlet Başkanları. Ekin Basın Yayın Dağıtım.
• Gözler, K. (2019). Türk Anayasa Hukuku. Ekin Basım Yayın Dağıtım .
• Gül, A. (2017). Milletin Özne Olduğu Sistem: Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi. Yeni Türkiye Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi Özel Sayısı(94), s. 129-159.
• Gül, C., & Karagöz, K. (2007). Çağdaş Siyasal Rejimlerde Etkin Yürütme Olgusu. Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 11(1-2), 711-752.
• İpek, H. (2017). Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi. Yeni Türkiye Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sistemi Özel Sayısı(94), s. 235-250.
• İslam, N. L. (1966). Türkiye’de Gensoru ve Meclis Tahkikatı. Kardeş Matbaası.
• Kanuni Esaside Yapılan Değişiklikler, 7 Zilhicce 1293 Tarihli Kanunu Esasinin Bazı Mevaddı Muaddelesine Dair Kanun. (tarih yok).
• Karatepe, Ş. (2013). Hükümet Sistemleri ve Türkiye. Yeni Türkiye Başkanlık Sistemi Özel Sayısı(51), s. 223-235.
• Karatepe, Ş., Alkan, H., Atar, Y., Bingöl, Y., & Durgun, G. B. (2017). Sorularla Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi. Yeni Türkiye Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sistemi Özel Sayısı, Sayı: 94, Mart-Nisan 2017, ss.(94), s. 209-234.
• Keskinsoy, Ö. (2013). 1982 Anayasasına Göre Cumhurbaşkanının Statüsü ve Sorumluluğu. Savaş Yayınevi.
• Kırılmaz, H., & Kırılmaz, S. K. (2014). Erken Cumhuriyet Dönemi Türk Kamu Yönetimi: Anayasal Sistem, Yönetim Yapısı, Bürokrasi ve Reform Uygulamaları. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi(40), s. 25-44.
• Kırışık, F., & Öztürk, K. (2020). Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemiyle Kamu Yönetiminin Geliştirilmesi. Adalet Dergisi, s. 167-200.
• Korucu, S. (2017). Cumhurbaşkanlığı Sisteminde Cumhurbaşkanının Siyasî, Hukukî ve Cezaî Sorumluluğu. Yeni Türkiye Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi Özel Sayısı(94), s. 555-560.
• Kubalı, H. N. (1971). Anayasa Hukuku Dersleri - Genel Esaslar ve Siyasi Rejimler. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları.
• Kuzu, B. (1988). Parlamenter Rejimde Cumhurbaşkanının Konumu ve 1961-1982 Anayasalarında Durum. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, 53(1-4).
• Mahkemesi, A. (1979). T.C. Anayasa Mahkemesi Kararlar Bilgi Bankası. Anayasa Mahkemesi: https://normkararlarbilgibankasi.anayasa.gov.tr/Dosyalar/Kararlar/KararPDF/1979-45-nrm.pdf adresinden alındı
• Miş, N., & Duran, B. (2017). Türkiye’de Siyasal Sistemin Dönüşümü ve Cumhurbaşkanlığı Sistemi. SETA Kitapları.
• Okandan, R. G. (1968). Umumi Amme Hukuku. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayını.
• Onar, E. (2003). Kanunların Anayasaya Uygunluğunun Siyasal ve Yargısal Denetimi ve Yargısal Denetim Altında Ülkemizde Öncüler. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları.
• Ortak, Ş. (2022). İcra Vekilleri Heyeti. Atatürk Ansiklopedisi: https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/icra-vekilleri-heyeti/ adresinden alındı
• Özbudun, E. (2019). Türk Anayasa Hukuku. Yetkin Yayınları.
• Özçelik, S. A. (1982). Esas Teşkilat Hukuku Dersleri Umumi Esaslar. İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Paçacı, İ. (2018). Türkiye’de Kurucu Anayasa Mühendisliği (Anayasanın Yabancılaş(Tırıl)Arak - Araçsallaş(Tırıl)Ması ve “Darbe Anayasası” Kimliği Kazan(Dırıl)Ması). Sosyal Bilimler Dergisi(31), s. 93-120.
• Parla, T. (2016). Türkiye’de Anayasalar Tarih, İdeoloji, Rejim, 1921-2016. Metis Yayınları.
• Sakin, S. (2014). Türk Ceza Hukuku Genel Hükümler. Savaş Yayınevi.
• Soysal, M., & Sağlam, F. (1983). Türkiye'de Anayasalar. İletişim Yayınları.
• Spiro, H. J. (1969). Responsibility in Government: Theory and Practice. Van Nostrand Reinhold Company.
• Şahin, A. O. (1999). Başbakanların ve Bakanların Görevleriyle İlgili Cezaî Sorumlulukları. Palme Yayıncılık.
• Tanör, B. (2019). İki Anayasa 1961-1982. On İki Levha Yayıncılık.
• Tanör, B. (2019). Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri. Yapı Kredi Yayınları.
• Tanör, B., & Yüzbaşıoğlu, N. (2002). 1982 Anayasasına Göre Türk Anayasa Hukuku. Yapı Kredi Yayınları.
• Teziç, E. (2019). Anayasa Hukuku. Beta Basım Yayım Dağıtım.
• Tunaya, T. Z. (2010). Türkiye'nin Siyasi Hayatında Batılılaşma Hareketleri. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Turan, H., & Korkmaz, T. (2019). Arend Lijphart’ın Kriterleri Bağlamında Türkiye’de Demokrasi. Akademik Hassasiyetler, 6(11), s. 1-29.
• Uzun, A. (2008). 1982 Anayasasında Cumhurbaşkanının Sorumsuzluk Halleri. Mevzuat Dergisi(125). Mevzuat Dergisi: https://www.mevzuatdergisi.com/2008/05a/01.htm adresinden alındı
• Yamaç, M. (2014). İlk Anayasa (1876 Kanun-i Esasîsi). Balkan Sosyal Bilimler Dergisi, 3(5), s. 54-68.
• Yasan, A. (2017). Neden Evet? Devlet ve Anayasa. Yeni Türkiye Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi Özel Sayısı(94), s. 183-209.
• Yaşar, Y., & Kırıt, E. (2006). Cumhurbaşkanının Siyasî ve Hukukî Sorumluluğu. Radikal Gazetesi. adresinden alındı
• Yavuz, B., & Bülbül, M. (2012). Çift Meclis Sistemi ve Türkiye. Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 16(1), s. 217-260.
• Yazıcı, S. (2012). Demokratikleşme Sürecinde Türkiye. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Yıldırım, R. (2012). İdare Hukuku Dersleri . Mimoza Yayınları.
• Yıldız, A. (2012). Türk Parlamento Tarihi TBMM, XXII. Dönem (2002-2007 Yasama Faaliyetleri. TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları.
• Yılmaz, E. (2011). (Öğrenciler İçin) Hukuk Sözlüğü. Yetkin Yayınları.
• Yücel, B. (2016). Devlet Başkanı Sorumsuzluğunun Hükümet Sistemine Yansımaları ve Türkiye Uygulaması. Anadolu Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi Prof. Dr. Akar Öcal Armağanı, 2(3), s. 123-134.
• Yüzbaşıoğlu, N. (2008). Anayasa Hukuku El Kitabı. Beta Basım Yayım Dağıtım.