Van Küresin Ağzında Organ İsimleriyle Kurulan Deyimler

Yıl 2023, Cilt: 11 Sayı: 1, 150 - 169, 30.06.2023

Hami Akman

https://doi.org/10.53586/susbid.1261481

Öz

Kalıplaşmış söz dizileri olan deyimler, anlatıma bir incelik, ahenk ve güç katar; duyguyu, düşünceyi uzun cümlelerle anlatmak yerine daha az kelimeyle anlatma imkânı sağlar. Batı Türkçesinin önemli bir kolunu oluşturan Türkiye Türkçesi, bugün sadece ölçünlü dildeki deyim varlığıyla değil, aynı zamanda ağızlarındaki deyimleriyle de bir zenginlik arz etmektedir. Bu çalışmada Van Küresin ağzında yer alan organ isimleriyle kurulan deyimler ele alınmıştır. Çalışmada organ isimleriyle kurulan 272 adet deyim tespit edilmiştir. Bu sayının; 21 tanesini ağız kelimesiyle, 22 tanesini baş kelimesiyle, 8 tanesini boyun kelimesiyle, 9 tanesini burun kelimesiyle, 12 tanesini dil kelimesiyle, 21 tanesini el kelimesiyle, 21 tanesini eyaẖ “ayak” kelimesiyle, 26 tanesini göz kelimesiyle, 8 tanesini iç kelimesiyle ve 9 tanesini üz “yüz” kelimesiyle kurulanlar oluştururken geriye kalan kullanımları da başka kelimelerle kurulanlar oluşturmuştur. Çalışma; giriş, ana metin ve sonuç bölümlerinden oluşmaktadır. Giriş kısmı deyim nedir, Küresinliler kimdir sorularına ana hatlarıyla yanıt vermektedir. Daha sonra ve asıl kısımda bahsi geçen ağızdaki organ isimleriyle kurulan deyimler yer almaktadır. Sonuç kısmında ise deyimler hakkında sayısal veriler dikkate alınarak genel bir değerlendirme yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Deyim, Türkçe, Türkiye Türkçesi, Teklifsiz Konuşma, Van Küresin Ağzı

Destekleyen Kurum

Yok

Idioms Formed With Organ Names In The Dİalect Of VAN Küresin

Öz

Idioms, which are stereotyped phrases, add refinement, harmony and strength to the expression; It provides the opportunity to express the emotion and thought in fewer words instead of using long sentences. Turkey Turkish, which constitutes an important branch of Western Turkish, presents a richness not only with the presence of idioms in the standard language, but also with the idioms in its dialects. In this study, the idioms formed with the organ names in the dialect of the Van Küresin are discussed. In the study, 272 idioms established with organ names were determined. This number; 21 with the word of mouth, 22 with the word head, 8 with the word neck, 9 with the word nose, 12 with the word tongue, 22 with the word hand, 21 with the word ayaẖ “foot”, 21 with the word foot, 26 with the word eye, 8 with the word while the ones formed with the word inner and 9 of them with the word üz “face”, the remaining usages were formed with other words. Study; consists of introduction, main text and conclusion. The introductory part answers the questions of what is the idiom and who are the people of Küresin with the main lines. Later and in the main part, there are idioms formed with the names of the organs in the mouth mentioned. In the conclusion part, a general evaluation was made by taking into account the numerical data about the idioms.

Anahtar Kelimeler

Idiom, Turkish, Turkey Turkish, Van Küresin Dialect, Informal Speech

Kaynakça

• Aksan, D. (2011). Türkçenin gücü (14. Baskı). Bilgi Yayınevi.
• Aksan, D. (2014). Türkçenin zenginlikleri incelikleri (4. Baskı). Bilgi Yayınevi.
• Aksan, D. (2014). Anadilimizin söz denizinde (4. Baskı). Bilgi Yayınevi.
• Aksoy, Ö. A. (2017). Atasözleri ve deyimler sözlüğü 1-2 (1. Baskı). İnkılap Yayınları.
• Atmaca, E. (2009). Kazak Türkçesinde “göz” organ ismiyle kurulmuş deyimlerin yapı ve anlam özellikleri. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 9(2), 19-35.
• Aygün, M. (2003). Türkçe ve Almancada “göz”le ilgili deyimlerin incelenmesi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1,71-88.
• Bulak, Şahap, (2015), Van Küresin ağzı. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. İnönü Üniversitesi.
• Çoyuksöken, Y. (2004). Türkçe atasözleri ve deyimler sözlüğü. Toroslu Kitaplığı.
• Dilçin, C. (2016). Süheyl ü Nev-bahâr (2. Baskı). Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Emir, S. (1974). Örnekleriyle açıklamalı deyimler sözlüğü. Emir Yayınları.
• Eratalay, S. Ö. (2020). Terceme-i Meâricü’n- Nübüvve’de organ adlarıyla kurulmuş deyimler. M. Akkuş (Ed.). Atasözleri ve deyimler üzerine incelemeler (1. Baskı, s. 83-10) içinde. Akçağ Yayınları.
• Eratalay, S. (2021). Horasan’dan Küresin’e bir sözcüğün hikâyesi. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (Van Özel Sayısı), 611-628.
• Ergin, M. (2009). Dede Korkut kitabı 1-2 (7. Baskı). TDK Yayınları.
• Ergin, M. (2012), Türk dil bilgisi (I. Baskı). Bayrak Basım, Yayım Tanıtım.
• Gölpınarlı, A. (2017). Tasavvuftan dilimize geçen atasözleri ve deyimler (1. Baskı). İnkılâp Kitabevi.
• Görmüş, Y. (2021). “Organ adları” üzerine yapılan çalışmalar hakkında bir kaynakça denemesi. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi. 9(27), 285-301.
• Gümüşatam, E. (2005). Kıbrıs ağızlarında organ adlarıyla kurulan deyimler. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. 27, 249-295.
• Hengirmen, M. (2007). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü 1-2 (2. Baskı). Engin Yayınevi.
• Karaağaç, G. (1993). “Dil, ağız ve kulak ile ilgili kelimelerimiz.” Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, VII, s. 85-113.
• Karpuz, H. Ö. ve Kurgun, L. (2000). Organ adlarından oluşan yer adları. Ana Dili, Dil ve Edebiyat Dergisi, Ankara Üniversitesi, Tömer, İzmir.
• Korkmaz, Z. (2017). Dil bilgisi terimleri sözlüğü (5. Baskı). TDK Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2017). Türkiye Türkçesi grameri şekil bilgisi (5. Baskı). TDK Yayınları.
• Kurt, Berker. (2017). Yazıtlardan günümüze organ adları ve bunların Türkiye Türkçesi ağızlarına yansımaları. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 6(12), 48-61.
• Oğur, Ü. (2019). Van Azeri ağzı, inceleme, metin, sözlük. [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi.
• Osman, M. (2020). Yeni Uygur Türkçesindeki organ adlarıyla kurulmuş deyimler. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi. 16, 15-41.
• Önler, Z. (1999). Kutadgu Bilig’de yer alan deyimler. Türk Dilleri Araştırmaları, 9, 119-186.
• Özdemir, E. (1991). Açıklamalı, örnekli deyimler sözlüğü (1. Baskı). Remzi Kitabevi.
• Öztürk, H. (2013). Deyimler Bağlamında Bazı Organ Adlarının Toplum Değerleriyle İlişkisi. Electronic Turkish Studies, 8(9), 2129-2143.
• Pala, İ. (2010). İki dirhem bir çekirdek (45. Baskı). Kapı Yayınları.
• Püsküllüoğlu, A. (2017). Türkçe deyimler sözlüğü (1. Baskı). Arkadaş Yayınları.
• Saraçbaşı, M. E. (2000), Örnekleriyle büyük deyimler sözlüğü (5. Baskı), Yapı Kredi Yayınları.
• Sevinçli, V. (2020). Kuzey Van Yöresi Ağzılarında Deyimler (Adilcevaz – Ahlat – Tatvan-Erciş). M. Akkuş (Ed.). Atasözleri ve deyimelr üzerine incelemeler (1. Baskı, s. 83-10) içinde. Akçağ Yayınları.
• Somuncu, M. (2020). Organ adlarıyla ile oluşan argo kelimelerin kavramsal ve yapısal tasnifi. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstiüsü Dergisi, 25, 144-168.
• Şahin, H. (2004). Türkçede organ isimleriyle kurulmuş deyimler. Uludağ Üniversitesi Yayınları, Bursa.
• Şen, S. (2017), Eski Türkçenin deyim varlığı (1. Baskı). TDK Yayınları.
• Tanyeri, M. Ali, (1999), Örnekleriyle divan şiirinde deyimler (1. Baskı) Akçağ Yayınları.
• Tekin, T. (1957). Köktürk Yazıtlarındaki deyimler üzerine I. Türk Dili, VI. 372-374.
• Tekin, T. (1957). Köktürk Yazıtlarındaki deyimler üzerine II. Türk Dili, VI. 423-426.
• Tokay, Y. (2018). Hüsrev ü Şîrîn’de organ adlarıyla kurulmuş deyimler. International Journal Of Language Academy. 304(30), s. 304-329.
• Tezcan, S. ve Hendrik, B. (2018). Dede Korkut oğuznameleri (4. Baskı). Yapı Kredi Yayınları.
• Topaloğlu, A. (2019), Karşılaştırmalı dil bilgisi terimleri sözlüğü (1. Baskı). Dergâh Yayınları.
• Tufar, N. (2020). Türk dilinde meronimi: organ adları. [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Ankara Üniversitesi.
• Türk Dil Kurumu Yayınları (2011). Türkçe Sözlük (11. Baskı).
• Yüce, N. (2014). Mukaddimetü’l-edeb (3. Baskı). TDK Yayınları.