ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİ TIP METNİ ARAŞTIRMALARINDA BİTKİ ADLARININ LATİNCE BİLİMSEL KARŞILIKLARI SORUNU

Yıl 2021, , 13 - 39, 17.12.2021

Anıl Çelik

https://doi.org/10.21563/sutad.1052192

Cited By: 1

Öz

Söz varlığı çalışmaları diller için büyük önem arz etmektedir. Çünkü bir dili
konuşan toplumun dünyayı görme şekli o dilin kelime hazinesinde gizlidir.
Eski Anadolu Türkçesi dönemi tıp metinleri üzerine yapılan çalışmalarda
bitki adlarının Latince karşılıklarının verilmesinde hatalar ve tutarsızlıklar
olduğu tespit edilmiştir. Bu makalede amaç, Latince karşılıkları hatalı olarak
verilen bitki adlarının gerçek karşılıklarını ortaya koymaktır. Araştırmada
seçilen örneklem on dört Eski Anadolu Türkçesi tıp metni çalışmasının dizin
ve sözlüğündeki biçimler değerlendirilerek oluşturulmuştur. Bu örneklem
aracılığıyla, ilgili tutarsızlıklara yol açan sebepler irdelenmiş ve bu sebeplerin
nasıl ortadan kaldırılabileceğine dair çözüm yolları değerlendirilmiştir. Eski
Anadolu Türkçesi tıp metinleri çalışmalarının dizin ve sözlüklerinde yer alan
bu türlü tutarsızlıklar, konu hakkında araştırma yapacak bilim insanlarını
yanlış yönlendirmekte ve eserlerin sözlüklerini hazırlama noktasında bununla
bağlantılı zorluklar doğurmaktadır. Çalışmanın hedeflerinden biri de böylesi
zorluklara dikkat çekerek ilgili konuda alınabilecek önlemlere dair
tartışmalarda bulunmaktır.

Anahtar Kelimeler

Eski Anadolu Türkçesi, Tıp Metinleri, Bitki Adları, Tıp Terimleri, Bilimsel Karşılıklar, Eski Anadolu Türkçesi, Tıp Metinleri, Bitki Adları, Tıp Terimleri, Bilimsel Karşılıklar

THE PROBLEM OF PLANT NAMES’ LATIN SCIENTIFIC EQUIVALENTS IN OLD ANATOLIAN TURKISH MEDICAL MANUSCRIPT STUDIES

Öz

Vocabulary studies are of significant importance for linguistic and cultural
research because the worldview of a society is hidden in the verbal repertoire of
its language. In studies on medical texts of the Old Anatolian Turkish period,
it has been determined that there are errors and inconsistencies in the Latin
equivalents of the plant names. The aim of this article is to reveal the true
Latin equivalents of the plant names whose Latin equivalents are given
incorrectly. To achieve this aim, we determined the sample selected by
evaluating the forms in the indexes and dictionaries of fourteen Old Anatolian
Turkish medical manuscript studies. Through this sample, we have attempted
both to examine the reasons for the related discrepancies, as well as put forth
solutions on how to eliminate them were evaluated. Such inconsistencies not
only mislead scholars but also present them numerous challenges when it
comes to further research. One of the aims of the study is to draw attention to
such difficulties and discuss the measures that can be taken on the relevant
issue.

Anahtar Kelimeler

Old Anatolian Turkish, Medical Manuscripts, Plant Names, Medical Terms, Scientific Equivalents, Old Anatolian Turkish, Medical Manuscripts, Plant Names, Medical Terms, Scientific Equivalents

Kaynakça

• Akalın, Ş. (1936). Büyük bitkiler kılavuzu [Great guide to plants]. Bursa: Bursa Yeni Basımevi.
• Alayış, M. F. (2009). Türkçede kullanılan alıntı bitki adları [Plant names of foreign language origin used in Turkish]. Turkish Studies, 4(4), 71-92. doi: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.801.
• Ayan, A. & Karpuz, H. Ö. (2020). Tabibnâme’de bitki adları [Plant names in an old medical manuscript tabibnâme]. Yearbook of Turkic Studies – Belleten, 69, 7-34. doi: 10.32925/tday.2020.37.
• Aytaç, A. (2019). Kitâb-ı ma’cûn adlı tıp metninde geçen botanik ve tıp terimleri [Botanical and medical terms in the medical text named kitâb-ı ma’cûn]. Academic Journal of Language and Literature, 3(4), 303-322. doi: 10.34083/akaded.635487.
• Başağaoğlu, İ. & Kavalalı, G. (2019). Tere bitkisinin (Lepidium sativum L.) halk hekimliğinde kullanılması [Lepidium sativum L. (tere-cress) is used in public health]. Lokman Hekim Journal, 9(3), 282-284. doi: 10.31020/mutftd.592053.
• Bayat, A. H. (2007). Kemāliyye. İstanbul: Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği.
• Baytop, T. (1994). Türkçe bitki adları sözlüğü [Dictionary of Turkish plant names]. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Baytop, T. (1999). Türkiye’de bitkilerle tedavi [Treatment with plants in Turkey]. İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri.
• Bedevian, K. A. (1936). Illustrated polyglottic dictionary of plant names in Latin, Arabic, Armenian, English, French, German, Italian and Turkish language. Cairo: Argus and Papazian Presses.
• Bekmez, H. (2009). Kitāb-ı tıbb-ı lātif (72b-151b) (inceleme-metin-sözlük) [Kitâb-ı tıbb-ı lātîf (72b-151b) (introduction-manuscripts-dictionary)] (Doctoral thesis). Access address: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/.
• Canpolat, M. & Önler, Z. (2006). Edviye-i müfrede, metin-sözlük [Edviye-i müfrede, manuscript-dictionary]. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Çelik, A. (2013). Terceme-i kâmilü’s-sınâʿa’nın Anadolu sahasında yazılan Türkçe tıp metinleri arasındaki yeri ve dil özellikleri [The place and language features of Terceme-i Kâmilü’s-Sınâʿa among the Turkish medical manuscripts written in Anatolia]. H. Şahin & İ. Karahancı (Ed.), In: VI. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildirileri Kitabı [Book of Proceedings of the 6th International World Language Turkish Symposium] (pp. 187-199). Bursa: Star Ajans.
• Çelik, A. (2014). Terceme-i kâmilü’s-sınâʿa (giriş-inceleme-metin-dizin) [Terceme-i kāmilü’s-sınā’a (introduction-analysis-manuscript-index)] (Master's thesis). Access address: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/.
• Çelik, A. (2016). XIV.-XV. yüzyıl Eski Anadolu Türkçesi tıp metinlerinde yer alan Farsça ve Grekçe menşeli terimlerin yazımındaki tutarsızlıklara bazı örnekler [Some examples to inconsistency of Persian and Greek origin words’ spelling which is situated in 14th 15th century Old Anatolian Turkish medical manuscripts]. The Journal of International Social Research, 9(46), 65-70. Access address: http://www.sosyalarastirmalar.com/cilt9/sayi46_pdf/1dil_edebiyat/celik_anil.pdf.
• Dauncey, E. A., Irving, J., Allkin, R. & Robinson, N. (2016). Common mistakes when using plant names and how to avoid them. European Journal of Integrative Medicine, 8(5), 597–601. doi: 10.1016/j.eujim.2016.09.005.
• Doğan, Ş. (2009). Terceme-i akrabâdîn Sabuncuğlu Şerefeddin (giriş-inceleme-metin-dizinler) [Terceme-i akrabâdîn Sabuncuoğlu Şerefeddin (introduction-analysis-manuscripts-indexes)] (Doctoral thesis). Access address: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/.
• Doğan, Ş. (2010). Eski Oğuz Türkçesinde tıp dilinin oluşumu ve özellikleri [The formation and characteristics of medical language in Old Oghuz Turkish]. Turkish Studies, 5(1), 313-373. doi: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.1220.
• Doğan, A. T. (2015). Kitâb-ı tıbb-ı hikmet (inceleme-metin-dizin) [Kitāb-ı tıbb-ı hikmet (introduction-manuscripts-index)] (Doctoral thesis). Access address: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/.
• Doğan, A. T. (2017). Türklerin dünyasından uzaklaşan Türkçe tıp terimleri: Eski Anadolu Türkçesinden Türkiye Türkçesine [Turkish medicine terms not used any more by Turks: from Old Anatolian Turkish to modern Turkish]. Selçuk University Journal of Studies in Turcology, 42, 37-57. Access address: http://sutad.selcuk.edu.tr/sutad/article/view/1050/814.
• Efendi, M. Â. (2009). Burhân-ı katı, (Prepared By Mürsel Öztürk, Derya Örs). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erkoyuncu, M. T. & Yorgancılar, M. (2015). Bitki doku kültürü yöntemleri ile sekonder metabolitlerin üretimi [Plant tissue culture for the production of secondary metabolites]. Selcuk Journal of Agriculture and Food Sciences, 2(1), 66-76. Access address: http://stgbd.selcuk.edu.tr/stgbd/article/download/673/570.
• Gümüşatam, G. (2010). Eski Anadolu Türkçesinde eczacılık terimleri ve bu terimlerin tıp, botanik, zooloji, madencilik, kimya terimleriyle ilişkileri [The Old Anatolian Turkish pharmaceutical terms and the terms medical, botany, zoology, chemical, mining terms relations with]. Turkish Studies, 5(2), 1033-1087. doi: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.1399.
• Gümüşatam, G. (2015). Risâle-i mu’âlece’ye göre XVI. yüzyıl Türkçesinde tıbbi bitki adları [Medicinal plant names in 16th century Turkish according to risala-i mu'âlece]. International Journal of Social Science, 39, 23-40. doi: http://dx.doi.org/10.9761/JASSS3090.
• Gürlek, M. (2011). İbrahim bin Abdullah’ın cerrâh-nâme (alâ’im-i cerrâhîn) adlı eseri (giriş-metin-sözlük) [İbrahim Bin Abdullah’s work named cerrāh-nāme -alā’im-i cerrāhîn (introduction-manuscripts- dictionary)] (Doctoral thesis). Access address: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/.
• Güven, M. (2005). Abdulvehhâb bin Yusuf’un müntahab-ı fi’t-tıbb’ı (dil incelemesi-metin-dizin) [Abdulvehhâb bin Yusuf’s müntahab-ı fi’t-tıbb (language review-manuscripts-index)] (Doctoral thesis). Access address: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/.
• Güven, M. (2012). İslâmȋ dönem ilk türkçe tıp yazmalarının Türk tıp bilimi ve deontoloji açısından görüngesel perspektifi bağlamda değerlendirilmesi [An assessment of pioneering Turkish medical manuscript of Islamic period from the general perspective of Turkish medical science and deontology]. Lokman Hekim Journal, 2, 1-10. Access address: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/643338.
• Hauenschild, I. (1989). Türksprachige volksnamen für kräuter und stauden mit den Deutschen, Englischen und Russischen bezeichnungen. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Holland, P. (1634). The historie of the world: commonly called, the naturall historie of C. Plinius Secundus. London: Adam Islip.
• İbn-i Şerif, T. (2017). Tabib İbn-i Şerif -yâdigâr-15. yüzyıl Türkçe tıp kitabı Yâdigâr-ı İbn-i Şerif (hzl. Orhan Sakin, Yahya Okutan, Doğan Koçer, Mecit Yıldız, Ayten Altıntaş, Murat D. Çekin) [Tabib İbn-i Şerif -yâdigâr- 15th century Turkish medical book Yâdigâr-ı İbn-i Şerif] (Prepared by: Orhan Sakin, Yahya Okutan, Doğan Koçer, Mecit Yıldız, Ayten Altıntaş, Murat D. Çekin)]. İstanbul: Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği.
• Kaya, E. (2009). Envâ-ı emrâz: inceleme-metin-dizin [Envā-ı emrāz: (introduction-manuscripts-dictionary)] (Master's thesis). Access address: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/.
• Kaya Gözlü, E. (2012). Betimleyici tıp terimi kavramı ve Eski Anadolu Türkçesiyle yazılmış tıp metinlerindeki betimleyici terimler [The concept of ‘descriptive medical terms’ and descriptive terms in medicals manuscripts written in Old Anatolian Turkish]. Journal of Turkology Research, XXXI, 169-178. Access address: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/157106.
• Küçüker, P. (2010). Lügat-i müşkilât-ı eczâ’da Türkçe bitki adları [Turkish plant names in lügat-i müşkilât-ı eczâ]. The Journal of International Social Research, 3(11), 401-415. Access address: http://www.sosyalarastirmalar.com/cilt3/sayi11pdf/kucuker_paki.pdf.
• Küçüker, P. & Yıldız, Y. (2019). Hazā kitāb-ı hulāsa-i tıbb’daki bitki adları üzerine bir inceleme [A research about plants names in hazâ kitâb-ı hulâsa-i tıbb]. Journal of World of Turks, 11(2), 51‐67. Access address: http://www.dieweltdertuerken.org/index.php/ZfWT/article/view/1158/1158.
• Murad, S. (2009). Lügat-ı müşkilât-ı eczâ dervi siyâhî lârendevî (giriş-inceleme-metin dizinler) [Lügat-ı müşkilât-ı eczâ dervi siyâhî lârendevî (introduction-analysis-manuscript-indexes)] (Master's thesis). Access address: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/.
• Ölker, P. & Direkçi, B. (2009). Hekim Mehmed Nidâî’nin manzum tıp risâlesi keyf-i kitâb-ı Nidâî [Mehmed Nidâî’s verse medicine treatise, keyf-i kitâb-ı Nidâî]. S.U. The Journal of Institute of Social Sciences. 22, 295-305. Access address: http://dergisosyalbil.selcuk.edu.tr/susbed/article/view/289/271.
• Önler, Z. (1985). Eski Anadolu Türkçesi döneminde yazılmış iki tıp kitabında yer alan sağlık bilgisi terimleri [Medical knowledge terms in two medical books written in the Old Anatolian Turkish period]. Yearbook of Turkic Studies-Belleten 1985, 87-130. Access address: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/657324.
• Önler, Z. (1990a). XIV. ve XV. yüzyıl Anadolu Türkçesi botanik terimleri [Turkish botanical terms in 14th-15th century Anatolian Turkish]. Turkish Studies (Fahir İz Armağanı I.) Harvard University, 14: 357-392. Access address: https://www.academia.edu/37506871/BOTAN%C4%B0K_TER%C4%B0MLER%C4%B0.pdf.
• Önler, Z. (1990b). Celâlüddin Hızır Paşa, müntahab-ı şifâ I giriş-metin [Celâlüddin Hızır Paşa, müntahab-ı şifâ I introduction-manuscripts]. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Önler, Z. (1990c). Celâlüddin Hızır Paşa, müntahab-ı şifâ II sözlük [Celâlüddin Hızır Paşa, müntahab-ı şifâ II dictionary]. Ankara: Simurg Yayınları.
• Önler, Z. (2004). XIV.-XV. yüzyıl tıp metinlerinde Türkçe bitki adları [Turkish plant names in 14th-15th century medical manuscripts]. Kebikeç, 18, 273-301. Access address: http://turkoloji.cu.edu.tr/ESKI%20TURK%20DILI/onler.pdf.
• Özçelik, H. & Yıldırım, B. (2011). Türkiye çövenlerinin (Gypsophila L. ve Ankyropetalum Fenzl spp.) ekonomik önemi, kullanım olanakları ve korunması üzerine düşünceler [Opinions on conservation, economical importance and using possibility of Turkish soapworts (Gypsophila L. and Ankyropetalum Fenzl spp.)]. SDU Faculty of Forestry Journal, 12, 57-61. Access address: https://core.ac.uk/reader/148739630.
• Öztürk, F. (2005). Kutadgu bilig’de bitki adları [Names of herbs in kutadgu bilig]. Journal of Turkish World Studies, VI(1), 201-208. Access address: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/406244.
• Pamuk, A. (1986). Asırlarca uygulanmış İbn-i Sina’dan terkipler: şifalı bitkiler ansiklopedisi [Preparations from Ibn-i Sina which were used for centuries: encyclopedia of medicinal plants]. İstanbul: Pamuk Yayınevi.
• Rivera, D., Allkin R., Obon C., Alcaraz F., Verpoorte R. & Heinrich M. (2014). What is in a name? The need for accurate scientific nomenclature for plants. Journal of Ethnopharmacology, 152(3), 393-402. doi: 10.1016/j.jep.2013.12.022.
• Şahin, H. (2006). Şeyḫ İmām el- Bardaḫī cāmiʻül-fürs: inceleme-metin [Şeyḫ İmām el- Bardaḫī cāmiʻül-fürs: analysis-manuscript]. Harvard University Department of Near Eastern Languages and Civilizations.
• Şahin, H. (2007a). Câmi‘ü’l-fürs örneğinde XVI. yüzyıl bitki isimleri [Plant names in 16th century in model of Cami’ü’l-fürs]. Turkish Studies, 2(2), 570-602. doi: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.93.
• Şahin, H. (2007b). Abdülvehhab bin Yusuf ibn-i Ahmed el-Mardani, Bursa haraççı 1149/5, müntehib, dil özellikleri, metin- dizin-tıpkıbasım [Abdülvehhab bin Yusuf ibn-i Ahmed el-Mardani, Bursa haraççı 1149/5, müntehib, language features, manuscript-index-facsimile]. Bursa: Uludağ Üniversitesi Basımevi Müdürlüğü.
• Şahin, İ. (2016). Filoloji ve botanik alanlarının kavşağında yerel fitonimler (bitkiadları) meselesi [Domestic plant names issue at the intersection of philology and botanical fields]. A. Ü. Journal of Turkish Research Institute, 56, 775-791. doi: 10.14222/turkiyat1557.
• Uçar, İ. (2012). Türkiye Türkçesinde organ adlarıyla oluşturulmuş bitki adları [The naming of plants through the use of organ names in Turkish]. Journal of Turkology Research, 32, 307-330. Access address: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/157131.
• Ürker, O. (2014). Çevre etiği bağlamında Anadolu sığla ormanları [Oriental sweetgum forests in the conmanuscript of environmental ethics] (Doctoral thesis). Access address: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/.
• Yıldız, S. C. (2019). Eski Anadolu Türkçesi ile yazılmış tıp eserleri ve bu eserler üzerine yapılan çalışmalar [Medical Texts written with Ancient Anatolian Turkish and on these works made works]. International Journal of Euroasian Research, 7(17), 416-436. doi: https://doi.org/10.33692/avrasyad.590716.
• URL-1: Global Biodiversity Information Facility, https://www.gbif.org/ (14.11.2019).
• URL-2: The Plant List, http://www.theplantlist.org/ (14.11.2019).
• URL-3: Medical Plant Names Services, https://mpns.science.kew.org/mpns-portal/ (14.11.2019).
• URL-4: Agaclar.Org Plant Database, http://www.agaclar.org/ (14.11.2019).
• URL-5: Plants of Kocaeli, https://kocaelibitkileri.com/ (14.11.2019).
• URL-6: BITKIVT Online Plant Databese, http://www.bitkivt.itu.edu.tr/en/