DEDE KORKUT’UN DİLİ

Yıl 2021, , 41 - 58, 17.12.2021

Dilek Herkmen

https://doi.org/10.21563/sutad.1052197

Öz

Dede Korkut hikâyelerinin Ḳitāb-ı Dedem Ḳorḳud ʻAlā Lisān-ı Tāʼife-i Oġuzān (Dresden nüshası) ve Ḥikāyet-i Oġuz-nāme-yi Ḳazan Beg ve Ġayrı (Kazan nüshası) adlarını taşıyan iki nüshası bulunmaktadır. Ses ve şekil özellikleri dikkate alınarak Eski Anadolu Türkçesi eserleri arasında değerlendirilen Dede Korkut hikâyelerinin dili hakkında araştırmacılar değerlendirmeler yapmışlardır. Dede Korkut hikâyelerinin Doğu Anadolu ve Azerbaycan sahasını yansıttığı; Oğuz-Kıpçak dil özellikleri gösterdiği ifade edilmiştir. 15-16. yüzyıllarda yazıldığı tahmin edilen Dede Korkut hikâyelerinin dili için yapılan değerlendirmelere leksikolojik araştırmalar katkı sağlayacaktır. Bu amaçla Dede Korkut hikâyelerinin söz varlığına ait sözcüklerden genel Türkçe sözlükte yer almayıp sadece Anadolu ağızlarında yaşayanlar tespit edilmiştir. Tespit edilen bu sözcükler Anadolu ağızlarının sınıflandırılmasında kullanılan ölçütlere göre değerlendirilmiştir. Eski Anadolu Türkçesinin ağızları tasniflerinde belirlenen ölçütlere göre Dede Korkut metninin ses ve şekil özellikleri bakımından Orta Anadolu, Orta ve Batı ağızlarının özelliklerini yansıttığı ve Azerbaycan sahası özelliklerini gösterdiği anlaşılmaktadır. Dede Korkut hikâyelerinin Anadolu ağızlarında yaşayan söz varlığının ise Orta Anadolu, Batı Anadolu, Batı ve Orta Karadenizi de içine bir alana yayıldığı görülür.

Anahtar Kelimeler

Eski Anadolu Türkçesi, Dede Korkut, Anadolu ağızları, söz varlığı, Eski Anadolu Türkçesi, Dede Korkut, Anadolu ağızları, söz varlığı

LANGUAGE OF DEDE KORKUT

Öz

There are two copies of the Dede Korkut stories named Ḳitāb-ı Dedem Ḳorḳud ʻAlā Lisān-ı Tāʼife-i Oġuzān (Dresden version) and Ḥikāyet-i Oġuz-nāme-yi Ḳazan Beg ve Ġayrı (Kazan version). Researchers made evaluations about the language of Dede Korkut stories, which are considered among the works of Old Anatolian Turkish, considering their phonetic and morphological features. It is stated that the Dede Korkut stories reflect the Eastern Anatolia and Azerbaijan lands, and contain Oghuz-Kipchak language features. Lexicological research will contribute to the evaluations made for the language of the Dede Korkut stories, which are thought to have been written in the 15th - 16th centuries. For this purpose, words belonging to the Dede Korkut stories' vocabulary were identified that were not included in the general Turkish dictionary but lived in Anatolian dialects. These detected words were evaluated according to the criteria used in the classification of Anatolian dialects.
According to the criteria determined in the classification of dialects of Old Anatolian Turkish, it is understood that the Dede Korkut texts phonetic and morphological features reflects the characteristics of Central and Western Anatolian dialects and shows the characteristics of the Azerbaijani area. It is seen that the vocabulary of Dede Korkut stories living in Anatolian dialects spreads over an area including Central Anatolia, Western Anatolia, West and Central Black Sea.

Anahtar Kelimeler

Old Anatolian Turkish, Dede Korkut, Anatolian dialects, vocabulary, Old Anatolian Turkish, Dede Korkut, Anatolian dialects, vocabulary

Kaynakça

• Akalın, M. (1988). Tarihî Türk şiveleri, Ankara: TKAE Yayınları.
• Akdemir, Y., İSİ, H. (2017). Çekim ekinden yapım ekine "+CA". Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 10 (48), 14-28.
• Arat, R. R. (1998). Yusuf Has Hacib, Kutadgu bilig. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1979). Yusuf Has Hacip. Kutadgu bilig III, indeks. (Haz. Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yüce). İstanbul: Türk Kültürü Araştırmaları Enstitüsü.
• Arat, R. R. (2007). Yusuf Has Hacip, Kutadgu bilig I, metin. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 458.
• Argunşah, M., Güner, G. (2015). Codex cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Aşcı, U. D. (2010). Musa-nâme-inceleme-transkripsiyonlu metin-çeviri-tıpkıbasım. Konya: Palet Yayınları.
• Aşcı, U. D. (2010). İşenaalı Arabay Uulu’nun iki eseri: cazuu colunda saamalık ve alip-bee, notlar-transkripsiyonlu metin-çeviri-dizin-tıpkıbasım. Konya: Palet Yayınları.
• Ata, A. (1997). Nasırü'd-din Bin Burhanü'd-din Rabguzi, Kısasü'l-enbiya (Peygamber kıssaları) I, giriş-metin-tıpkıbasım. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 681-1.
• Ata, A. (1998). Nehcü’l-ferâdîs uştmaḫlarnıŋ açuḳ yolı (Cennetlerin açık yolu) III dizin-sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 518.
• Ata, A. (2014). Çağatay Türkçesinin ilk devresi Harezm-altın ordu Türkçesi. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları.
• Atalay, B. (1939-1943). Divanü lûgat-it Türk tercümesi, ı-ıv. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Banguoğlu, T. (1997). Türkçenin grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bilgen, İ. (1989). Dīvānu Luġāti’t-Türk’te söz yapımı. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi.
• Caferoğlu, A. (1984). Türk dili tarihi I-II. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Caferoğlu, A. (2011). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Oxford University Press.