GEÇ DÖNEM DOĞU TÜRKÇESİYLE YAZILMIŞ TEÕKÍRE-İ SÜT BİBİ PÁDİŞÁH

Yıl 2021, , 59 - 82, 17.12.2021

Emine Temel Alemdar

https://doi.org/10.21563/sutad.1052198

Öz

Türklük bilimi çalışmalarında önemli bir yeri olan İsveç Lund Üniversitesi Kütüphanesinde, Doğu (Çağatay), Yeni Uygur ve Özbek Türkçesinde kaleme alınmış pek çok el yazması metinden oluşan koleksiyon yer almaktadır. Bunların başında içinde farklı tür ve içerikte nadide eserlerin bulunduğu Türkolog Gunnar Jarring koleksiyonu gelmektedir. Bu makalede İsveçli misyoner Gunnar Hermansson tarafından 15 Nisan 1928’de kopyalanıp Jarring tarafından 1982’de Lund Kütüphanesine bağışlanan ve Prov. 6 numaraya kayıtlı, ölçüleri 18x11 cm olan “Teõkìre-i Süt Bibi PÀdişÀh” adlı eser incelenecektir. Üç varağın dışındaki her varağı 9 satırdan oluşan, toplam 16 varaklık bu tezkire, geç dönem Doğu Türkçesiyle kaleme alınmış dinî-tasavvufi türde mensur bir eserdir. Eser, Bibi Halvâî (Ümeyye) lakaplı bir kadın velî ile onun mürit ve halifesi olan Süt Bibi’nin (Ámine) menkıbelerini anlatır. Bu çalışmada eser, şekil ve içerik bakımından tanıtıldıktan sonra dil ve üslup özellikleri açısından incelenecek akabinde Latin harflerine transkribe edilerek eserin sözlüğü ortaya konulacaktır.
Tezkire, konusu itibarıyla özgün ve dili itibarıyla geç dönem Doğu Türkçesinin ses, şekil ve ağız özelliklerini ihtiva etmesi açısından alana katkı sağlayacak zenginliktedir.

Anahtar Kelimeler

Lund Kütüphanesi, G. Jarring koleksiyonu, Geç Dönem Doğu Türkçesi, Teõkìre-i Süt Bibi PÀdişÀh, Uygur Türklerinde dinî edebiyat ve tezkire geleneği, Doğu Türkçesi dil hususiyetleri, Lund Kütüphanesi, G. Jarring koleksiyonu, Geç Dönem Doğu Türkçesi, Teõkìre-i Süt Bibi PÀdişÀh, Uygur Türklerinde dinî edebiyat ve tezkire geleneği, Doğu Türkçesi dil hususiyetleri

TEÕKÍRE-İ SÜT BİBİ PÁDİŞÁH THAT WAS WRITTEN IN LATE EASTERN TURKISH

Öz

In the Library of Lund University, Sweden, which has an important place in Turcological studies, there is a collection of manuscipts that were written in Eastern (Chagathay), New Uighur and Uzbek Turkish. Foremost among these, Turcologist Gunnar Jarring Collection, is a leading example, which contains many precious works in various genre and versions. Copied by Swedish missionary Gunnar Hermansson on 15th April 1928 and donated to the Lund Library in 1982 by Jarring, registered to number Prov. 6, in the seize of 18x11 cm, “Teõkìre-i Süt Bibi PÀdişÀh” will be examined in this article. Each foil being comprised by 9 lines except for three foils, this 16-foil tezkire (collection of biographies) is a prosaic and religious / sufistic work that was written in late Eastern Turkish. The work is mainly about parables concerning a woman Saint named Bibi Halvâî (Ümeyye) and her disciple and caliph Süt Bibi (Ámine). In this study, after introducing the work in its form and content, its language and style will be examined and eventually a dictionary will be created by transcribing the work into contemporary Latin alphabeth.
The tezkire is very much contentful for an academic study by virtue of its authenticity in the subject-matter and having related to late period of Eastern Turkish in terms of language (phonetic, morphological, dialect).

Anahtar Kelimeler

Lund Library, G. Jarring Collection, Late Eastern Turkish, Teõkìre-i Süt Bibi PÀdişÀh, Religious literature and tezkire (biography) tradition in Uyghur Turks, Eastern Turkish language characteristics, Lund Library, G. Jarring Collection, Late Eastern Turkish, Teõkìre-i Süt Bibi PÀdişÀh, Religious literature and tezkire (biography) tradition in Uyghur Turks, Eastern Turkish language characteristics

Kaynakça

• Anonim (1998). Tezkire-i Buğrâ Hânî: Tezkire-i Meşâyıh-ı Üveysiye. (Muhammed Münir Âlem, Haz.). İslamabad.
• Argunşah, M. (2013). Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Atalay, B. (1970). Abuşka lugati veya Çağatay sözlüğü. Ankara.
• Berbercan, M. (2017). İsveç Türkolojisinden iki bilgin: Gustaf Raquette ve Gunnar Jarring. Uluslararası Uygur araştırmaları dergisi,10, 42-54.
• Bodrogligeti, A. J. E. (2001). A grammar of Chagatay. Languages of the world / materials 155, Muenchen: Lincom Europa.
• Buran, A. & Alkaya, E. (2010). Çağdaş Türk lehçeleri. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Coşkun, V. (1997). Tarihî Türk lehçeleri ve Özbek Türkçesinde zaman ve mekânda sınırlama görevi üstlenen yapılar. TDAY-belleten, 429-438.
• Courteille, P. De Par M. (1870). Dictionnaire Turc-Oriental, destiné principalement á faciliter la lecture des ouvrages de Báber, D’Aboul-Gâzi et de Mir Ali-Chir-Nevâi, l’Imprimerie impériale. Paris.
• Eckmann, J. (1988). Çağatayca el kitabı. (Günay Karaağaç, Çev.). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Eraslan, K. (2001). Alî-Şîr Nevayî mecâlisü’n-nefâyis I (giriş ve metin), II (çeviri ve notlar). Ankara: TDK Yayınları,
• Gabain, A. Von (1945). Özbekische grammatik. Leipzig: Otto Harrassowitz.
• Herrmann, V. (18767). Ćagataische sprachstudien. Leipzig.
• Jarring, G. (2004). İsveç’te Türkoloji araştırmaları (G. Kurmangaliyeva Ercilasun, Çev.). Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Türkoloji Sayısı II. Kitap, 11, 115-122.
• İsveç, Lund Üniversitesi kütüphanesi, Jarring koleksiyonu, Prov. 6, Erişim adresi: http://www.alvin-portal.org/alvin/imageViewer.jsf?dsId=ATTACHMENT-0001&pid=alvin-record%3A16273&dswid=6314
• Marufov, Z.M. (1981). Özbek dilinin izahlı lugati I-II. Moskova.
• Necipoviç Necip, E. (1995). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü (İklil Kurban, Çev.), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öger, A. (2010). Uygur Türkleri arasında tezkirecilik geleneği ve 18. yüzyılda yazılmış bir tezkire örneği: Tezkire-i ezizân. Klasik Türk Edebiyatında Biyografi, Sempozyum Bildirileri, 535-536.
• Öztürk, R. (1997). Uygur ve Özbek Türkçelerinde fiil. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Quatrémére, E. M. (1841). Chrestomathie en turk oriental. Paris.
• Radloff, W. (1888-1911). Versuch eines wörterbuches der Türk-dialecte (opit slovarya Tyuskix nareçiy). Mit einem Vortwort on Omeljan Pritsak, 4 cilt’s-Gravenhage, St. Petersburg.
• Steingass, F. (2005). A Comprehensive Persian-English dictionary. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Şeyh Süleyman Efendi (1298). Lûgat-i Çağatai ve Türkî-i Osmânî. İstanbul.
• Tolkun, S. (2016). Afganistan Özbek şiirinin yazım sorunları. Uluslararası Beşeri Bilimler ve Eğitim Dergisi, 2/2, 187-207.
• Tosun, N. (2015). Kırgızistan tarih ve kültüründe tasavvuf. Tasavvuf İlim ve Akademik Araştırma Dergisi, Yıl 16, 36, İstanbul, 105-118.
• Vámbéry, H. (1878). Zur destellung des familienverhältnisses des Turko-Tatarischen wortschatzes ein versuch. Leipzig F.A.: Brockhaus.
• Vel’yaminov Zernov, V.V. (1869). Slovar dzagatasko-Turestskiy=el-lugatü'n-Nevaiyye ve'l-iştihadati'l-Çagataiyye. St. Peterburg.
• Zenker, J. T. (1866-1876). Türkisch, Arabisch-Persisches handwörterbuch dictionnaire Turc-Arabe-Persan. 2 cilt, Leipzig.