TÜRK İSLAM SANATINDA SANDUKA GELİŞİMİ

Yıl 2022, , 391 - 404, 13.06.2022

Nacide Öter

https://doi.org/10.21563/sutad.1130615

Öz

Ölüm ve ölüm sonrasında yapılan ritüelleri belirleyen en önemli olgu insanların inançlarıdır. İnanç sistemi, mezar tipini, biçimini, hacmini, bölümlerini belirlediği gibi sanatsal tasarımlarını da belirler. Mezar yapıları, dönemin mimari anlayışını ve sanatsal zevklerini yansıtan önemli belgelerdir. Bu çalışmanın konusunu, mezar yapıları içerisinde gelişimini izlediğimiz sandukalar oluşturmaktadır. Anadolu’da erken dönemlerden itibaren örneklerini gördüğümüz sandukalar, türbe ve kümbetlerde sembolik olarak karşımıza çıkar. Hazire ya da kabristanlarda bulunan sandukalar ise lahit mezar çeşidi olarak tasniflenmiştir. Farklı türde örnekler olmakla birlikte sandukalar; bir kaide üzerine, baş ve ayak bölümleri arasında yükseklik ve genişlik farkı olan, üst bölümü iki yana meyilli formuyla Türk mezar mimarisinde uzun süre kullanılmış ve türbe mimarisinin önemli bir unsuru olmuştur. Sandukalar, süreç içerisinde plan, süsleme ve kütle kompozisyonu yönünden gelişim ve değişim göstermişlerdir. Bu çalışmanın, mezar yapılarında mimari bileşen olan sandukaların kavramsal ve biçimsel gelişimi üzerine yapılan ilk çalışma olması nedeniyle alana katkı sunacağı düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Türbe, Kümbet, Hazire, Mezar, Lahit, Sanduka, Plan, Gelişim, Türbe, Kümbet, Hazire, Mezar, Lahit, Sanduka, Plan, Gelişim

THE DEVELOPMENT OF SANDUKA IN THE TURKISH AND ISLAMIC ART

Öz

Faith is the most important determinant of the death and the funeral rituals. Belief system determines the artistic design of a tomb as well as it determines the type, shape, volume, and the sections of it. Tomb structures are important documents that reflect the architectural understanding and the artistic tastes of the time they belong. The subject of this study is sandukas, which are important elements of tomb structures. Sandukas which have existed in Anatolia since the early ages, can be observed in turbes and kumbets (cupolas) symbolically. The sandukas in hazires and burial grounds are classified as a type of sarcophagus. Sandukas had been an important element of the Turkish tomb architecture with its form on top of a pedestal, with height and width differences between the head and the legs and the upper part leaning two sides. In time, sandukas have changed and developed in terms of plan, adornment, and mass composition. As being the first study on the conceptual and formal development of the sandukas, which are architectural components of the tombs, this study would contribute to the field significantly

Anahtar Kelimeler

Turbe, Kumbet, Hazire, Tomb, Sarcophagus, Sanduka, Plan, Development, Turbe, Kumbet, Hazire, Tomb, Sarcophagus, Sanduka, Plan, Development

Kaynakça

• Altın, A. (2019). Taşkın Paşa (Damsa) külliyesi içerisinde yer alan Hızır Bey türbesindeki sandukalar. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 45, 383-408.
• Arık, O. (1967). Erken Devir Anadolu Türk Mimarisinde Türbe Biçimleri. Anadolu (Anatolia), 11, 57-100.
• Arık, R. & Arık O. (2007). Anadolu toprağının hazinesi çini / Selçuklu ve Beylikler çağı çinileri. İstanbul: Kale Grubu Kültür Yayınları.
• Başkan, S. (1996). Karamanoğulları dönemi mezar taşları. Ankara.
• Bayık, N. (1995). Konya ve öevresinde Selçuklu ve Beylikler dönemi sandukaları (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Selçuk Üniversitesi, Konya.
• Bozkurt, N. (2009). Sanduka. TDVİA, (C. 36, s.102-104).
• Bulut, M. (2013). Ölümünün yüzüncü yılında Mahmut Şevket Paşa’nın türbesi. FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 1, 93-107.
• Bulut, M. (2016). Sultan II. Mahmut türbesi haziresi’ndeki ulusal mimarlık dönemi mezarları. Türk- İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, 21, 187-208.
• Bulut, M. (2012). Sultan II. Mahmut türbesi haziresi. (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Çetinaslan, M., Muşmali H. & Kunt, İ. (2013). Beyşehir yöresinde XV-XVI. yüzyıla tarihlenen sanduka örnekleri. İSTEM, 21, 95-116.
• Çoruhlu, T. (1997). Eyüp Sultan ve Çevresindeki Hazirelerde Bulunan Hançerli Lahit ve Taş Sandukalar. 1. Eyüp Sultan Sempozyumu içinde (s. 43-59). Eyüp Sultan Belediyesi, İstanbul.
• Doğanay, A. (2000). “Eyüp Sultan Haziresi ve Civarındaki Kabir Bezemelerinde Benek (Çintemani-Körklemoncuk) Nakışı Üzerine”, Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla IV. Eyüp Sultan Sempozyumu içinde (s. 340-349). İstanbul: Eyüp Sultan Belediyesi.
• Doğanay, A. (2009). Osmanlı tezyinatı/klasik dönem Osmanlı hanedan türbeleri (1522-1604). İstanbul: Klasik Yayınları.
• Haseki, M. (1977). Plastik açıdan Türk mezar taşları. İstanbul: İstanbul Devlet Güzel Sanatlar Akademisi.
• Hasol, D. (1998). Ansiklopedik mimarlık sözlüğü. İstanbul: YEM Yayınları.
• İpek, S. (2005). Osmanlı’da sandukalara örtü örtme geleneği ve Eyüp Sultan haziresi’ndeki taş lahit. Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla Eyüp Sultan Sempozyumu IX: Tebliğler içinde (s. 322-337). İstanbul: Eyüp Sultan Belediyesi.
• Karamağaralı, B. (1992). Ahlat mezar taşları. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Öney, G. (1976). Türk çini sanatı. İstanbul: Yapı ve Kredi Bankası.
• Özkarcı, M. (2001). Sinop’ta Candaroğulları Beyliği dönemi sandukaları. Prof. Dr. Zafer Bayburtluoğlu Armağanı-Sanat Yazıları, Kayseri: Kayseri Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 435-461.
• Özönder, H. (2003). Ansiklopedik hat, tezhip sanatları deyim ve terimleri sözlüğü. Konya: Sebat Ofset Matbaacılık.
• Sözen, M. & Tanyeli, U. (1986). Sanat kavram ve terimleri sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Tibet, A., Işın, E. & Yelkenci, D. (1996). Yenikapı Mevlevihanesi haziresi. İslam Dünyasında Mezarlıklar ve Defin Gelenekleri (C. 1). Ankara: TTK, s. 223-281.
• Tuncer, C. O. (1986). Anadolu kümbetleri 1. Ankara: Güven Matbaa.
• Yıldırım, S. (2007). Erken Osmanlı yapılarında çini süsleme (1300-1453). (Yayınlanmış Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi, Ankara.