BİLİNMEYEN BİR TEŞEBBÜS: OSMANLI İMPARATORLUĞU’NUN SON DÖNEMİNDE HALK AĞZINDAN TÜRKÇE SÖZ DERLEME ÇALIŞMALARI

Yıl 2022, , 265 - 287, 21.12.2022

Ebubekir Keklik

https://doi.org/10.21563/sutad.1222343

Öz

Osmanlı İmparatorluğu’nda, halk arasında kullanılan Türkçe kelimelerin derlenmesiyle ilgili hiçbir resmi girişimde bulunulmadığı sanılır. Ancak arşiv belgelerinden, biri II. Abdülhamid biri İkinci Meşrutiyet dönemlerinde olmak üzere “bilinmeyen iki teşebbüsün” bulunduğu anlaşılmaktadır. Halk arasında kullanılan Türkçe kelimelerin tespit ve derlenmesi konusu ilk olarak 1894’te, kendini Bosnalı bir muhacir olarak tanıtan Ethem isimli meçhul birinin teklifiyle başlar. Sadrazam Cevad Paşa’nın şahsi girişimi sonucu bu tarihte, vilayet maarif idarelerine halk arasında kullanılan Türkçe kelimelerin derlenerek cetvellere kaydedilmek suretiyle merkeze gönderilmesi yönünde bir genelge gönderilir. Ancak bu ilk teşebbüs Sultan II. Abdülhamid’in konuya şüpheyle yaklaşması ve Maarif Nezaretinin ilgisizliği sebebiyle sonuçsuz kalır. Halk dilinde yaşayan fakat sözlüklere girmemiş kelimelerin derlenmesi düşüncesi İkinci Meşrutiyet döneminde Bilgi Mecmuası müdürü Celal Sahir’in girişimleri sonucu yeniden gündeme getirilir. 1914’te vilayetlere, Türkçe kelimelerin derlenmesiyle ilgili, hemen hemen 1894’teki genelgenin aynısı olan yeni bir genelge gönderilir. Maarif Nezaretine vilayetlerden derleme cetvelleri gelmeye başlar. Ancak vilayetlerden derleme cetvellerinin geldiğine dair üst yazılar Maarif Nezaretinde kalırken cetveller Celal Sahir’e gönderilir. Derleme cetvelleri daha sonraki tarihlerde Maarif Nezareti tarafından Celal Sahir’den talep edilir fakat Celal Sahir’in ne cevap verdiğine veya cevap verip vermediğine dair dosyada kayıt yoktur. Celal Sahir sonraki dönemde de bu konuda hiçbir açıklama yapmaz.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Türkçe, Ağız, Söz Derleme, Halk Dili

AN UNKNOWN ENTERPRISE: COMPILING STUDIES OF TURKISH WORDS IN THE FOLK LANGUAGE IN THE LAST PERIOD OF THE OTTOMAN EMPIRE

Öz

It is known that in the Ottoman Empire, no official attempt was made to compile Turkish words used among the people. However, archival documents show otherwise, there were two unknown official attempts, one in the time of Abdülhamid and the other at the Second Constitutional Period. The subject of compiling Turkish words used among the people first started in 1894 with the proposal of an unknown person named Ethem, who introduced himself as a Bosnian immigrant. As a result of the personal initiative of Grand Vizier Cevad Pasha, a circular was sent to the provincial education administrations that the Turkish words used among the people were compiled and sent to the center by recording them in the tables. However, this first attempt was inconclusive due to the skepticism of Sultan Abdülhamid and the indifference of the Ministry of Education. The issue of compiling the words that lived in the folk language but were not included in the dictionaries was brought up again because of the initiatives of Celal Sahir, the director of Bilgi Magazine, during the Second Constitutional Period. In 1914, a new circular was sent to the provinces regarding the compilation of Turkish words. Compilation charts began to arrive from the provinces to the Ministry of Education. However, while the cover letters about the compilation charts from the provinces remained in the Ministry of Education, the charts were sent to Celal Sahir. The compilation charts were requested from Celal Sahir by the Ministry of Education later; but there is no record in the file about what Celal Sahir replied or whether he answered. Celal Sahir did not make any statement on this issue in the following period.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Turkish, word compilation, vernacular, colloquialism