Pseudo-Compound Words in Yenisei Inscriptions

Yıl 2024, , 191 - 209, 30.04.2024

Aysel Ahmedova

https://doi.org/10.21563/sutad.1302942

Öz

Yenisey Inscriptions which are among the important sources to learn the history of Turkic, gives important linguistic material for research on the lexicon of Old Turkic. One of the word-formation methods of great importance in the formation of lexicon is compounding. Compound words formed with this method are very common in modern Turkic. However, we do not see this commonness in the period of Old Turkic, especially in the Yenisey Inscriptions. There are very few constructions that can be characterized as compound words here. Nevertheless, here, a lot of constructions can be seen that are characterized as compound words by researchers, but do not own the characteristics of compound words, including depicting a whole meaning, becoming one in form, forming a lexical unit for its phonetic structure. These constructions may be called pseudo-compound words. Pseudo-compound words in the Yenisey Inscriptions will be looked through, their types called hendiadys, composite names, numeral phrases and “compound verbs” will be investigated in the article. Definition of each type, their usage, opinions of various researchers about them and the characteristics distinguishing them from the genuine compound words will be focused on. The examples of hendiadys, composite names, numeral phrases and “compound verbs” in the Yenisey Inscriptions and the lines that they were used will be given.

Anahtar Kelimeler

Old Turkic inscriptions, Yenisey Inscriptions, word-formation, compounding, nominal phrases, compound verbs.

Yenisey Yazıtlarında Yalancı Birleşik Sözcükler

Öz

Türkçenin tarihini öyrenmek için en önemli kaynaklar içinde yer alan Yenisey yazıtları, Eski Türkçenin söz varlığının araştırılması için de zengin dil malzemesi sunar. Söz varlığının oluşmasında büyük önem arz eden sözcük yapımı yöntemlerinden biri de birleştirmedir. Bu yöntemle ortaya çıkan birleşik sözcükler günümüz Türkçesinde çok yaygındır. Halbuki Eski Türkçe döneminde, özellikle de Yenisey yazıtlarında böyle bir yaygınlığı görmeyiz. Burada gerçekten birleşik sözcük olarak tanımlanabilecek sözlüksel yapıların sayısı azdır. Buna rağmen araştırmacıların birleşik sözcük olarak tanımladığı, fakat birleşik sözcüklerin özelliklerini (bütün bir anlamı ifade etme, biçim açısından birleşme, ses yapısı olarak sözlüksel bir birim oluşturma) taşımayan yapılara yazıtlarda çokça rastlanır. Bu yapıları yalancı birleşik sözcükler olarak adlandırabiliriz.

Anahtar Kelimeler

Eski Türk yazıtları, sözcük yapımı, birleştirme, isim grupları, birleşik fiil

Kaynakça

• Ağca, F. (2015). Eski Türkçe kö:k teῃri ve kö:k kalık ikilemeleri üzerine. Türkbilig, 30, 201-221.
• Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/turkbilig/issue/52822/697719.
• Aktan, B. (2010). Dîvânu Lügâti’t-Türk’ün söz varlığında yer alan ikilemeler. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 28, 1-12.
• Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/sutad/issue/26258/276599.
• Aydın, E. (1997). Orhon yazıtlarında hendiadyoinler. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 544, 417-421.
• Erişim adresi: https://avesis.deu.edu.tr/yayin/6f8fb97d-c1fb-47fc-b647-eccacf199aea/orhon-yazitlarinda- hendiadyoinler.
• Aydın, E. (2013). Yenisey yazıtlarında tek örnekler. Türkbilig, 26, 37-49.
• Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/turkbilig/issue/52817/697622.
• Aydın, E. (2015). Yenisey yazıtları. Konya: Kömen.
• Aydın, E. & Karaman, A. (2019). Eski Türk yazıt ve el yazmalarında ikilemeler. JOTS, 3 (2), 259-286. doi: 10.35236/jots.581408.
• Banguoğlu, T. (1974). Türkçenin grameri. İstanbul: Baha Matbaası.
• Clauson, G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• Çürük, Y. (2016). İkilemelerin dilbilgisel anlamları. The Journal of Academic Social Science Studies, 48, 397-411. doi: 10.9761/JASSS3573.
• Çürük, Y. (2018). Orhon yazıtlarında birleşik sözcükler. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 22 (1), 42-51. doi: 10.1501/Trkol_0000000292.
• Erdal, M. (2004). A grammar of Old Turkic. Leiden, Brill.
• Gabain, A. von. (1988). Eski Türkçenin grameri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basım Evi.
• Hatiboğlu, V. (1981). Türk dilinde ikileme. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Karahan, L. (2010). Türkçede söz dizimi. Ankara: Akçağ.
• Karaman, A. (2020). Eski Türk yazıt ve el yazmalarında geçen zıt anlamlı ikilemeler üzerine yapısal ve anlamsal bir inceleme. JOTS, 4(1), 50-97. doi: 10.35236/jots.646935.
• Karaman, A. (2021). Eski Türkçede (VIII.-XII. yüzyıl) ikilemeler (Doktora tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/
• Koç, R. (2007). Türkçede birleşik kelimelerin yazımı ile ilgili tartışmalar ve çözüm önerileri. Kastamonu Eğitim Dergisi, 15 (2), 693-706. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/kefdergi/issue/49102/626600.
• Korkmaz, Ş. & Korkmaz Bulut, T. (2017). Şeyyâd Hamza’nın Yûsuf u Zelîhâ mesnevisindeki ikilemeler ve yinelemeler. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 5(11), 240-279.
• Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/en/pub/turuk/issue/42736/517466.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi grameri: (Şekil bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kormuşin, İ.V. (2017). Yenisey Eski Türk mezar yazıtları (Rusçadan Türkçeye çeviren Rysbek Alimov). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Малов, С.Е. (1952). Енисейская письменность тюрков. Ленинград: Издательство Академии Наук СССР.
• Müasir Azərbaycan dili (C. 1). (1978). Bakı: Elm.
• Orkun, H.N. (1994). Eski Türk yazıtları. Ankara: Yükseköğretim Kurulu Matbaası.
• Ölmez, M. (2013). Orhon-Uygur Hanlığı dönemi Moğolistan’daki eski Türk yazıtları. Metin-Çeviri-Sözlük. Ankara: BilgeSu.
• Ölmez, M. & Sevim, S. (2019). Kşanti Kılguluk Nom Bitig’e özgü ikilemeler. Türkiyat Mecmuası - Journal of Turkology, 29(2), 499-524.
• Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/iuturkiyat/issue/49676/660581.
• Özbek, E.E. (2021). Türk dilinde “ikileme” terimi ve Tuva Türkçesi örneğinde ikilemelerin/ikili sözlerin semantik özellikleri üzerine. Turkish Studies - Language, 16 (4), 2481-2510. doi: 10.7827/TurkishStudies.52701.
• Özkan, M. (1996). Yapılış, yazılış ve kullanılışları bakımından birleşik kelimeler. İlmî Araştırmalar, 2, 95-110.
• Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/fsmiadeti/issue/6479/85682.
• Sarı, İ. (2018). Eski Türkçede eşmerkezli birleşik sözcük yapıları. Köktürk Yazısının Okunuşunun 125. Yılında Orhun’dan Anadolu’ya Uluslararası Türkoloji Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 2. Cilt, 1252-1267.
• Erişim adresi: http://earsiv.hitit.edu.tr/xmlui/handle/11491/303.
• Şen, S. (2002). Eski Uygur Türkçesinde ikilemeler (Yüksek lisans tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/
• Tekin, Ş. (1976). Maytrısimit. Burkancıların Mehdisi Maitreya ile buluşma. Uygurca iptidai bir dram. Ankara: Sevinc.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi grameri. İstanbul: TDAD.