TÜRKLERİN DÜNYASINDAN UZAKLAŞAN TÜRKÇE TIP TERİMLERİ: ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİNDEN TÜRKİYE TÜRKÇESİNE

Yıl 2017, , 37 - 57, 29.11.2017

Ahmet Turan Doğan

https://doi.org/10.21563/sutad.359465

Cited By: 2

Öz

Bu çalışmada Eski Anadolu Türkçesi ile yazılmış tıp metinlerinde yer alan; ancak bugün için Türkiye Türkçesinde kullanılmayan Türkçe tıp terimlerine yer verilmiştir. İnceleme konusu olan bu terimler; organ-vücudun bir bölgesinin adı ve hastalık adlarıdır. Türkiye Türkçesinde kullanılmayan; ancak birçoğu Türkiye Türkçesi ağızlarında yaşayan bu terimlerin ortak kullanımdan düşmesi ve yabancı dillerden alınan karşılıklarının bunların yerine geçmesi araştırılmıştır. Kullanımdan düşme işlemi, sadece yabancı dillere ait sözcüklerin Türkçe sözcüklerin yerine geçmesi biçiminde olmamıştır. Söz konusu sözcüğün dengi olan başka bir Türkçe sözcüğün ortak kullanımda devam etmesi, diğerinin ise ortak kullanımdan düşüp sadece Türkiye Türkçesi ağızlarında yer alması biçiminde de olmuştur. Araştırmanın kapsamı dâhilinde, Eski Anadolu Türkçesi ile yazılmış tıp metinleri üzerine yapılan çalışmalar taranmış, elde edilen organ-vücudun bir bölgesinin adı ve hastalık adları Güncel Türkçe Sözlük esas alınarak Türkiye Türkçesinde kullanılıp kullanılmadığına göre sınıflandırılmıştır. Sınıflandırmanın ardından Türkiye Türkçesinde kullanılmayan terimler incelenmiştir. Bunun sonucunda, Eski Anadolu Türkçesindeki bazı tıp terimlerinin bugün ortak kullanımdan düştüğü ve yerine yabancı dildeki karşılıklarının geçtiği görülmüştür. Türkiye Türkçesinde kullanılmayan; ancak onun bazı ağızlarında var olan birtakım sözcüklerin ise zaman içerisinde unutulup Türklerin dünyasından uzaklaşabileceği sonucuna varılmıştır. Bunun sebebi ise, söz konusu sözcüklerin ortak kullanımdan düşmesi nedeniyle sadece ağızlarda yaşamaya başlaması ve şehirleşmenin de etkisiyle sözcüğün yer aldığı ağzı kullanan insanlarının sayısının gittikçe azalmasıdır.

Anahtar Kelimeler

Eski Anadolu Türkçesi, Türkiye Türkçesi, tıp terimleri, organ adları, hastalık adları

TURKISH MEDICINE TERMS NOT USED ANY MORE BY TURKS: FROM OLD ANATOLIAN TURKISH TO TURKISH

Öz

Turkish medicine terms that are available in the medicine texts written in Old Anatolian Turkish but not used in Turkish any more have been examined in this study. These terms include organ and disease names. The reason why the terms which are not used in Turkish today but of which are available in Turkish dialects died in the process of time and the foreign terms that replace them have been investigated. The process of dying has not been carried out only in the form of replacing Turkish words with foreign ones. The process has also been carried out by the using of another Turkish word that is equivalent to the dying words and the words that are available in Turkish dialects. In this study studies on medical texts written in Old Anatolian Turkish were examined, and organ and disease names available in the texts were categorised according to the criterion that is whether they were used in Turkish or not, based on contemporary Turkish dictionary. After the process of categorisation, the terms that are not used in Turkish were examined. In the result of this study, it is explored that some of the medicine terms that were used in Old Anatolian Turkish are not used anymore and replaced by foreign word equivalents. Also, the results show that the terms not used in Turkish today but available in some Turkish dialects may die in the process of time. The reason lying behind this situation is starting to live only in Turkish dialects due to the fact that the terms are not used any more in Turkish and the decreasing number of people using these Turkish dialects as a result of urbanization.

Anahtar Kelimeler

Old Anatolian Turkish, Turkish, medicine terms, organ names, disease names

Kaynakça

• AKKĠRAZ AYHAN, Zeynep (2011), Kitābu Emrāżi’l-ǾAyn (İnceleme-Metin-Dizin), Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Entitüsü, (YayımlanmamıĢ yüksek lisans tezi).
• AKSAN, Doğan (2004), Türkçenin Sözvarlığı, Ankara: Engin Yayınevi.
• AKTAġ, Esra Gül (2010), ǾAbdulvehhâb’ın Müntehab Adlı Tıp Kitabı (İnceleme-Metin-Dizinli Sözlük), Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Entitüsü, (YayımlanmamıĢ yüksek lisans tezi).
• BAHġÂYĠġ BĠN ÇALIÇA (2017), Bahşâyiş Lügati, (hzl. Fikret Turan), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• MUHAMMED BİN MAHMUÛD-I ŞİRVÂNİ (2004), MÜRŞİD [Göz Hastalıkları] (İnceleme-Metin-Dizin-Sözlük), (hzl. Ali
• Haydar Bayat - Necdet OkumuĢ), Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• BOZKAPLAN, ġerif Ali (2011, Winter). “Necatî Bey’in Türkçesi”, Turkish Studies, 6/1: 169-184.
• CAFEROĞLU, Ahmet (1972), “Yunus Emre’de Arhaik Unsurlar”, İÜ Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 20: 2-10.
• CELÂLÜDDĠN HIZIR (HACI PAġA) (1990), Müntahab-ı Şifâ I Giriş-Metin, (hzl. Zafer Önler), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• CELÂLÜDDĠN HIZIR (HACI PAġA) (1999), Müntahab-ı Şifâ II Sözlük, (hzl. Zafer Önler), Ġstanbul: Simurg Yayıncılık.
• CERRÂN-NÂME (İNCELEME-METİN-DİZİN-TIPKIBASIM) (2013), (hzl. Serdar Yavuz), Ġstanbul: Kesit Yayınları.
• ÇAĞIRAN, Önder (1992), Ahmed-i Dâ’î Tıbb-ı Nebevî (İmlâ-Fonetik-Morfoloji-Karşılaştırmalı Metin-İndeks ve Sözlük), Malatya: Ġnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ doktora tezi).
• ÇELĠK, Anıl (2014), Terceme-i Kāmilü’s-SınāǾa (Giriş-İnceleme-Metin-Dizin), Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi).
• DOĞAN, Ahmet Turan (2015), Kitâb-ı Tıbb-ı Hikmet (İnceleme-Metin-Dizin), Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ doktora tezi).
• DOĞAN, ġaban (2009), Terceme-i Akrabâdîn Sabuncuoğlu Şerefeddin (Giriş-İnceleme-Metin-Dizinler), Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ yüksek lisans tezi).
• EKġĠOĞLU, Serap (2015, Eylül), “ġeyhî Divanı’ndaki Arkaik Sözcükler”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 15: 378-387.
• GÜLSEVĠN Gürer - BOZ, Erdoğan (2013), Eski Anadolu Türkçesi, Ankara: Gazi Kitabevi.
• GÜMÜġATAM, Gürkan (2009), Haźā Kitābu Ĥükemā-yı Tertįb-i MuǾālece Adlı Eser Üzerine Bir Dil İncelemesi (İnceleme-Metin-Dizin-Terimler Sözlüğü), Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış doktora tezi).
• GÜRLEK, Mehmet (2011), İbrahim bin Abdullah’ın Cerrâh-nâme (Alâ’im-i Cerrâhîn) Adlı Eseri (Giriş-Metin-Sözlük),
• Ġstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat AraĢtırmaları Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ doktora tezi).
• GÜVEN, Meriç (2005), Abdulvehhâb bin Yusuf’un Müntahab-ı Fi’t-Tıbb’ı (Dil İncelemesi-Metin-Dizin), Denizli: Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ doktora tezi).
• HEKĠM BEREKET (2013), Tuĥfe-i Mübārizį (Metin-Sözlük), (hzl. Binnur Erdağı Doğuer), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ĠLHAN, Nadir (1998), Eşref bin Muhammed Hazâ’inu’s-Sa’âdât (İnceleme-Metin-Dizin), Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ doktora tezi).
• ĠSHÂK BĠN MURÂD (2007), Edviye-i Müfrede, (hzl. Mustafa Canpolat - Zafer Önler), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KAYA, Elif (2009), Envâ-ı Emrâz: İnceleme-Metin-Dizin, Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ yüksek lisans tezi).
• KAYA, Emel (2008), Muyîddin Mehî’nin Müfîd (Nazmü’t-Teshîl) Adlı Eseri (İnceleme-Metin-Dizin) ve Bu Eserin XV. Yüzyıl Türk Tıp Dilinin Oluşmasındaki Yeri, Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ doktora tezi).
• KURBAN, Ferhat (1990), Şirvani Mahmud Sulŧāniye (Giriş-Metin-Sözlük), Ġstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ yüksek lisans tezi).
• KÜÇÜK, Serhat (2014), “ġeyyad Hamza’nın Yûsuf u Zeliha’sındaki Arkaik Unsurlar”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 52: 1-25.
• KÜLCÜ, Melek (2009), Cerrah Mes’ud Hulasa (Dil Özellikleri-Metin-Dizin), Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ yüksek lisans tezi).
• MERT, Abdullah (2017, KıĢ), “Kutadgu Bilig Nüshalarının Eskicilik Açısından KarĢılaĢtırılması”, Bilig, 80: 179-2015.
• OKUTAN, M. Yahya - vd. (2004), 15. Yüzyıl Türkçe Tıp Kitabı Yâdigâr-ı İbn-i Şerîf, Ġstanbul: Merkez Efendi Geleneksel Tıp Derneği.
• ÖLMEZ, Mehmet (2003), “Çağataycadaki Eskicil Öğeler Üzerine”, Dil ve Edebiyat Araştırmaları Sempozyumu: Mustafa Canpolat Armağanı, Ankara: 135-142.
• ÖZÇELĠK, Sadettin (2001), Kitâbü’l-Mühimmât, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi BaĢkanlığı Yayınları.
• ÖZCAN, Hatice (2007), Kaysûnîzâde Nidâî Muhammed Çelebi El-Ankaravî’nin Menâfi’u’n-Nâs Adlı Eseri (Metin-Dil Özellikleri-Dizin) (57a-99b), Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ yüksek lisans tezi).
• ÖZER, Osman (1995), Ahmedį Tervįhü’l-Ervāĥ (Giriş-İnceleme-Metin-Dizin), Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ doktora tezi).
• ġAHĠN, Hatice (2009), Eski Anadolu Türkçesi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• ġAHĠN, Mehmet Ünal (1994), Mü’min bin Mukbil Miftâĥü’n-Nûr ve Ħazâinü’s-Sürûr (Dil Özellikleri-Metin-Söz Dizini), Malatya: Ġnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ doktora tezi).
• ġEREFEDDĠN SABUNCUOĞLU (1992), Cerrāĥiyetü’l-Ħāniyye I - II, (hzl. Ġlter Uzel), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• -------- (2010), Mücerreb-nâme, (hzl. Paki Küçüker), Ankara: Kültür Ajans Yayınları.
• ġĠRVANLI MAHMUD (1993), Kemâliyye (Giriş-İnceleme-Cümle Bilgisi-Metin-Sözlük), (Hzl. Muhammet Yelten), Ġstanbul: Ġstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• TAġ, Ġbrahim (2015). Süheyl ü Nev-Bahâr’da Eskicil Ögeler, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TĠMURTAġ, Faruk Kadri (2005), Eski Türkiye Türkçesi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2005), Türkçe Sözlük, (hzl. Şükrü Haluk Akalın - vd.), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2009), Derleme Sözlüğü, (hzl. Ömer Asım Aksoy - vd.) Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2009), Tarama Sözlüğü, (hzl. Ömer Asım Aksoy ve Dehri Dilçin), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu, “Büyük Türkçe Sözlük”, http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts
• Türk Dil Kurumu, “Güncel Türkçe Sözlük”, http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&view=gts
• Türk Dil Kurumu, “Tarama Sözlüğü”, http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_tarama&view=tarama
• Türk Dil Kurumu, “Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü”, http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_ttas&view=ttas
• TÜRKMEN, Seyfullah (2006), Eski Anadolu Türkçesinde Tıp Terimleri, Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ doktora tezi).
• UÇAR, Ġlhan (2009), Hazâ Kitâb-ı Hulâsa-i Tıbb Cerrâh Mes’ûd (Giriş-İnceleme-Metin-Dizinler), Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ doktora tezi).
• ÜġENMEZ, Emek (2014), Eski Anadolu Türkçesinde Arkaik (Eski) Öğeler, Ġstanbul: Akademik Kitaplar.
• YILDIRIM, Onur (2010), Et-Teshil Fi’t-Tıbb (Kitâb-ı Teshîli’l-Mevlanâ Şemseddin) (İnceleme-Metin-Dizin), Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ yüksek lisans tezi).
• YILMAZ, Emine - DEMĠR, Nurettin (2009), “Kısas-ı Enbiyâ’dan Eski Anadolu Türkçesinin Sözvarlığına Katkılar I”, International Journal of Central Asian Studies, 13: 495-517.
• YURDAKUL, Yalçın (2001), Risale-i Hasatü’l-Külye ve’l-Mesane (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım), Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (YayımlanmamıĢ yüksek lisans tezi).