KUTADGU BİLİG’DE HİTAPLAR VE GÖRECELİ SESLENİŞLER

Yıl 2019, , 287 - 306, 30.04.2019

Hanife Alkan Ataman

https://doi.org/10.21563/sutad.636245

Cited By: 3

Öz

Hitaplar, bir dilin ifade gücünü ve o dilin konuşurlarının kültürel kimliğini yansıtan önemli dil birimlerinden biridir. Cümlede tonlamalarla veya çeşitli dilbilgisel işaretleyicilerle ayırt edilen hitaplarda konuşanın muhatabına yönelik ön kanaatleri saklıdır. İletişimin aksaksız sürdürülmesi, hitapların nezaket kaygısı güdülerek doğru yerde ve doğru biçimde kullanılmasına bağlıdır. Bir ifadenin hitap sayılması için aynı durumda ve aynı kişiye yönelik, o durumu paylaşan bütün dil kullanıcıları için geçerli olması gerekmektedir. Hitaplar kişiye, yere ve zamana göre değişmeyen kalıplaşmış dil ögeleridir. Konuşmacıya ve konuşmacının muhatabına özgü bazı seslenmeler ise ortak dil tutumu hâlini almamıştır. Bu durumda görecelik söz konusudur. İlgili seslenmeler, hitaplarla karışmaması için “göreceli seslenişler” olarak adlandırılabilir. Özellikle Kutadgu Bilig konu ile ilgili örnekler açısından oldukça zengindir. Eser, Türk toplumunun kültürel mirasını ve Eski Türkçenin söz varlığını en iyi şekilde yansıtan değerli metinlerimizdendir. Metnin dikkat çekici yönlerinden biri de karşılıklı hitaplarla ve göreceli seslenişlerle meselelerin izah edilişidir. Hitaplarda ve göreceli seslenişlerde başvurulan sözcüklerin niteliği, dönemin dili ve kültürel düzeyi hakkında önemli veriler sunmaktadır. Köktürk ve Uygur dönemleriyle mukayese edildiğinde o dönemlere göre seslenme unsurlarına daha fazla yer veren Karahanlı Türkçesinin bu kıymetli eserinin incelenmesiyle hitaplar ve göreceli seslenişler açısından ilgi çekici bulgular ortaya çıkmıştır.

Anahtar Kelimeler

Karahanlı Türkçesi, Kutadgu Bilig, Türk kültürü, hitap, göreceli sesleniş

Kaynakça

• AKSAN, Doğan (2005), Şiir Dili ve Türk Şiir Dili, Ankara: Engin Yayınevi, 5. bs.
• ALKAN ATAMAN, Hanife (2018), Türkiye Türkçesinde Hitaplar, Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış doktora tezi).
• ARAT, Reşit Rahmeti (1959), Kutadgu Bilig II: Tercüme, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ARAT, Reşit Rahmeti (2007), Kutadgu Bilig I: Metin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 5. bs.
• ALYILMAZ, Cengiz (2009), “Ünlemlerin Seslenmeleri Kuvvetlendirici İşlevleri”, Türk Gramerinin Sorunları II, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 534-540.
• ATALAY, Besim (2006), Divanü Lûgat-it-Türk (Dizin), C. IV, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• BAKIRCIOĞLU, Rasim (2000), İlköğretim, Ortaöğretim ve Yükseköğretimde Rehberlik ve Psikolojik Danışma, Ankara: Anı Yayıncılık.
• BORRÀS-COMES, Joan vd. (2015), “Vocative Intonation Preferences Are Sensitive to Politeness Factors”, Language and Speech, Vol. 58 (I), 68-83.
• CEBECİ, Oğuz (2013), Metafor ve Şiir Dilinin Yapısal Özellikleri, İstanbul: İthaki Yayınları.
• CLAUSON, S. Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre Thirteenth Century Turkish, Oxford: Oxford Universitiy.
• DUNKLING, Leslie (1990), A Dictionary of Epithets and Terms of Address, Beijing: Routeledge & World Publishing Corp.
• ERCİLASUN, Ahmet B. - AKKOYUNLU, Ziyat (2018), Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ERASLAN, Kemal vd. (1979), Kutadgu Bilig III: İndeks, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• GAO, Chunming (2013), “A Contrastive Study of Chinese and English Address Forms”. Theory and Practice in Language Studies, Vol. 3 (1), Finland, 190-194.
• GÖĞÜŞ, Beşir (1998), Anlatım Terimleri Sözcüğü, Ankara.
• HYMES, Dell (1964), Language in Culture and Society, New York: Row.
• İMAMOVA, Holida (2010), “Türkiye Türkçesi ile Özbek Türkçesinde Nezaket Anlamı Taşıyan Seslenmeler”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 42, Erzurum, 1-10.
• KAÇALİN, Mustafa S. (2011), Yûsuf Hâs Hâcib Kutadgu Bilig, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• KARAŞ, Muhsin (1989), “Günümüz Türkçesinde Hitap Biçimleri ve Toplumdilbilimsel Kurallar”, Dil Bilimi Uygulamaları (III. Dilbilimi Sempozyumu / 21-22 Haziran 1989), Çukurova Üniversitesi Yayını, Adana, 41-59.
• KOCAMAN, Ahmet (2003), Söylem Üzerine, Ankara: METU Press.
• KORKMAZ, Zeynep (2003), Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2. bs.
• LAKOFF, George - JOHNSON, Mark (2010), Metaforlar/Hayat, Anlam ve Dil, Gökhan Yavuz Demir (çev.), İstanbul: Paradigma Yayınları, 2. bs.
• MERT, Abdullah (2018), “Kutadgu Bilig’de Dizine Alınmayan Sözcükler”, Gazi Türkiyat, Güz/23, 221-232.
• SARIYEV, Berdi (1999), “Türkmencedeki Nezaket Kurallarının Milli, Kültürel ve Dil Özellikleri”, III. Uluslararası Türk Dil Kurultayı 1996, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1011-1018.
• ŞEN, Serkan (2008), “Dede Korkut Kitabında Kadına Yönelik Hitaplar”, Turkish Studies, 3/2, 627-641.
• VARDAR, Berke (1998), Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul: ABC Kitabevi.
• WARDHAUGH, Ronald (2006), An Introduction to Sociolinguistics, Blackwell Textbooks in Linguistics, Blackwell Publishing.
• YANG, Xiaomei (2010), “Address Forms of English: Rules and Variations”, Journal of Language Teaching and Research, Vol. 1 (5), Finland, 743-745.
• YAVUZ, Kemal (2012), Hâcib Böyle Dedi, İstanbul: Mostar Yayınları.
• ZÜLFİKAR, Hamza (2003), “Cumhuriyet Dönemi Ulusallaştırma Hareketi İçinde Kişi Adlarındaki Değişiklikler”, Mustafa Canpolat Armağanı (Dil ve Edebiyat Sempozyumu- 2003), Ankara, 329-340.