KÜTAHYA VE YÖRESİ AĞIZLARI SÖZ VARLIĞINDA BİTKİ ADLARI

Yıl 2020, , 1 - 25, 21.12.2020

A. Nur Sır Dündar

https://doi.org/10.21563/sutad.858085

Öz

Türkiye Türkçesinin söz varlığında çok sayıda bitki adı mevcuttur. Bunlara Türkiye Türkçesi ağızlarında farklı adlandırmalarla anılan bitki adlarını da ilave edersek bu sayı önemli oranda artacaktır. Zira Türk coğrafyasında her bitkinin değişik sayıda farklı adı hatta her adın da farklı değişkeleri bulunmaktadır. Örneğin, yerel ağızlarda hindiba için ak günek, çatlankoz, gügeyik, hindibağ; yavşan otu için acı ot, kara pelin, sancı otu gibi adlar kullanılmaktadır. Bu adların birçoğu, sözlüklere ya da botanikle ilgili kitaplara henüz girmemiştir. Oysa Türkiye’nin genelinde farklı söyleyiş biçimleriyle kullanılan on bin civarında yabani bitki adının olduğu bilinmektedir. Bu sayı, Bozkır kültürünün kurucusu kabul edilen Türklerin doğayla olan etkileşimini yansıtan önemli bir rakam, Türk coğrafyasındaki bitki çeşitliliğini gösteren kayda değer bir veridir. Bitki adlarının Türkçenin söz varlığında kapladığı alanı belirlemede bu verilere ihtiyaç vardır. Çünkü milletlerin kavramlar dünyasını, onların yaşam tarzı, hayat felsefesi, kültürel yapısı, beslenme alışkanlığı, barınma şekli ve ekonomik hayatı belirler. Sözcüklerin her biri, bir kimliğin ifadesidir; bünyesinde Türk kültüründen derin izler gizler. Türklerin bitkilere verdiği adlar da bu tür sözcüklerdendir. Dolayısıyla Türk dili ve kültürü, bitki adlarından bağımsız düşünülemez.
Bu çalışmada, Kütahya ve yöresi ağızlarındaki bitki adları ve bunların kavram alanlarına giren 170 sözcük ele alınmıştır. Bunun için Derleme Sözlüğü, Tuncer Gülensoy’un “Kütahya ve Yöresi Ağızları” adlı eseri ile Kütahya ve yöresi ağızları üzerine yapılan yüksek lisans tezlerinden yararlanılmıştır. İlk önce tarama yöntemiyle yazılı kaynaklarda geçen Kütahya ve yöresine ait bitki adları belirlenmiş, fişlenmiş sonra derleme yöntemiyle Kütahya ve yöresi ağızlarıyla ilgili çalışmalarda henüz kayıt altına alınmayan bitki adları tespit edilmiştir. Mevcut adlar, alfabetik olarak sıralanmış ve tematik olarak sınıflandırılmıştır. Bunların günümüzdeki karşılıkları, Baytop’un “Türkçe Bitki Adları Sözlüğü” adlı sözlüğünden de faydalanılarak verilmiştir. Elde edilen veriler, sayısal olarak değerlendirilmiş; çalışmanın sonunda da tablolar şeklinde sunulmuş; grafiklerle gösterilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kütahya ve yöresi ağızları, Türkçenin söz varlığı, kavram alanı, bitki adları

Kaynakça

• Aksan, D. (1996). Türkçenin sözvarlığı. Ankara: Engin Yayınevi.
• Aksan, D. (1988). Her yönüyle dil. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aydın, M. (2008). Ordu ve yöresi ağızlarında armut adları. Turkish Studies, 3(3), 129-138. doi: 10.7827/TurkishStudies.333
• Aydın, N. (2008). Kütahya Altıntaş yöresi ağzı (İnceleme, metinler, sözlük) (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Dumlupınar Üniversitesi, Kütahya.
• Ayverdi, İ. (2006). Misalli büyük Türkçe sözlük (C. 1-3). A. Topaloğlu (Ed.). İstanbul: Kubbealtı Neşriyat.
• Baytop, T. (1994). Türkçe bitki adları sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bekar, B. (2011). Kütahya Domaniç ağzı (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Dumlupınar Üniversitesi, Kütahya.
• Biber, S. (2010). Kütahya Gediz ve yöresi ağzı (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Dumlupınar Üniversitesi, Kütahya.
• Dinçay, M. A. (2009). Kütahya Simav ağzı (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Dumlupınar Üniversitesi, Kütahya.
• Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülensoy, T. (1988). Kütahya ve yöresi ağızları (İnceleme, metinler, sözlük). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü -etimolojik sözlük denemesi (C. I-II). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülensoy, T. & Alkaya, E. (2011). Türkiye Türkçesi ağızları bibliyografyası. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ekici, F. (2019). Kütahya Dumlupınar ve yöresi ağzı (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Kütahya Dumlupınar Üniversitesi, Kütahya.
• Maral, Demirci, E. (2019). Kütahya Şaphane ağzı (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Kütahya Dumlupınar Üniversitesi, Kütahya.
• Özaltay, B. & Köşe, A. (2006). Terceme-i cedîde fî’l-havassi’l-müfrede (1102/1690) Metin-bitkiler-sözlük-sadeleştirilmiş metin-tıpkıbasım, İstanbul: Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği.
• Öztürk, D. (2008). Kütahya Emet yöresi ağzı (İnceleme, metinler, sözlük) (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Dumlupınar Üniversitesi, Kütahya.
• Sami Şemseddin (2010). Kamus-ı Türkî, P. Yavuzarslan (Haz.), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Şahin, İ. (2016). Filoloji ve botanik alanlarının kavşağında yerel fitonimler (Bitki adları) meselesi. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [Taed] 56, 775-791. doi: 10.14222/Turkiyat1557.
• Tayşi, M. (2007). Tavşanlı ve yöresi ağız incelemeleri (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Dumlupınar Üniversitesi, Kütahya.
• Tietze, A. (2016). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugati (C. 4). Ankara: TÜBA.
• DS: TDK (2009). Türkiye’de halk ağzından derleme sözlüğü (C. I-VI). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TS: TDK (2011). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yavaş, Ö. (2009). Kütahya Aslanapa ve Yöresi Ağzı (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Dumlupınar Üniversitesi, Kütahya.
• Yumurtacı, A. (2012). Kütahya Pazarlar Ağzı (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Dumlupınar Üniversitesi, Kütahya.
• Güncel Türkçe sözlük (11.07.2002), Erişim adresi: http://tdk.gov.tr/icerik/diger-icerikler/tumsozlukler/Erişim tarihi: 11.07.2020
• Ayverdi, İ. & Topaloğlu, A. (2011.10.24), Erişim adresi: http//kubbealti.org.tr, Erişim tarihi: 16.02.2020.
• “Mor çiğden ne zaman açar?” (2016.01.20), Erişim adresi: http// elmaelma.com, Erişim tarihi: 16.02.2020.