KIRGIZ TÜRKÇESİNDE TABANLAŞMIŞ BİRLEŞİK FİİLLER

Yıl 2021, , 155 - 164, 30.04.2021

Cüneyt Akın

https://doi.org/10.21563/sutad.984633

Öz

Türk Dilinin bütün lehçelerinde olduğu gibi, Kırgız Türkçesinde de birleşme, kalıplaşma ve türetme yollarıyla oluşmuş birleşik fiil yapıları söz konusudur. Birleşik fiillerde esas fiil kendi anlamını korumakta, yardımcı fiil ise asıl fiili, çeşitli bakımlardan (tezlik, yeterlilik, sürerlik vb.) tasvir etmektedir. Kırgız Türkçesinde iki fiilin birleşmesiyle ortaya çıkan yapılarda asıl fiil yardımcı fiile daha çok -(I)p, –A, -y zarf – fiil ekleriyle bağlanmaktadır. Yardımcı fiil, asıl fiilin belirttiği hareketi ve hareketin tarzını ifade etmek için gerekli olan yapıdır. Kırgız Türkçesinde iki fiilin birleşmesiyle oluşturulan yapılardan bir kısmı, kaynaşarak taban haline gelmiştir: apar- (alıp bar-), apke- (alıp kel-), alper- (alıp ber-) vb. Çalışmada, burada birkaç örneğini verdiğimiz birleşik fiil yapılarının tabanlaşmış şekilleri dikkatlere sunulacaktır. Kırgız Türkçesi ağızlarındaki tabanlaşmış yapılar ve ölçünlü dildeki yapılar bir arada ele alınacak ve örneklerle birlikte ortaya konulacaktır. Kırgız Türkçesine bakıldığında, tabanlaşmış fiiller sözdizimsel bir birim olarak, özellikle al- fiilinin temel fiil olduğu birleşik fiil yapıları karşımıza çıkmakta, çok sayıda örnekte ise, al-+zarf fiil yapısına al-, bar-, ber-, ket-, iy-, at- gibi yardımcı fiilllerin eklenmesiyle oluşan tabanlaşmış yapılar dikkati çekmektedir. Diğer Türk lehçeleriyle birlikte Türkiye Türkçesi ve Kırgız Türkçesinde de görülen tabanlaşmış birleşik fiil yapısının apar- olduğu görülmektedir. alper-, apke-, alıval-, alıviy- vb. şekiller de ayrıca Kırgız Türkçesinde karşımıza çıkar.

Anahtar Kelimeler

Kırgız Türkçesi, Tabanlaşmış birleşik fiil, Birleşik fiil

BASED COMPOUND VERBS IN KYRGYZ TURKISH

Öz

As seen in all other dialects of Turkish Language, there are compound verbs formed in the ways of compounding, becoming stereotyped and derivation in Kyrgyz Turkish. Main verb preserves its essential meaning and auxiliary verb describes the main verb in various aspects (such as readiness, adequateness and persistence etc. ). In Kyrgyz Turkish, a main verb is mostly combined to an auxiliary verb with an affix of verbal adverb such as –(I)p, -A, -y in the structures occured as a combination of two verbs. Auxiliary verb is a structure required for expressing the movement and its style that the main verb indicates. In Kyrgyz Turkish, some of the structures occured as a combination of two verbs become a base in the way of mixing: apar- (alıp bar), apke- (alıp kel-), alper- (alıp ber-), etc. In this study, based forms of compound verb structures, of which we have given a few examples above, will be presented. Based structures in the accents of Kyrgyz Turkish and standard language structures will be dealt together and will be revealed through examples. When Kyrgyz Turkish is analyzed, it is seen that base verbs are placed as syntactic units and there are compound verbs especially where al- verb is the base verb. Moreover, many based structures attract attention in various examples in which some auxiliary verbs including al-, bar-, ber- , ket-, iy-, at- are added to al- + adverb verb structure. As in the other Turkish dialects, the based compound verb structure is –apar which is also seen in Turkish and Kyrgyz Turkish. Additionally, there are some other forms such as alper-, apke-, alıval, alıyiv- in Kyrgyz Turkish

Anahtar Kelimeler

Kyrgyz Turkish, Based compound verb Compound verb

Kaynakça

• Abid, S. (2006). Türkiye Türkçesi ile Azerbaycan Türkçesinde fiillerin anlam açısından çeşitlenmesi (yayımlanmış yüksek lisans tezi). Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Ağca, E. (2018). Mukaddimetü’l Edeb’de leksik denkler. X. Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildirileri, 17-19 Ekim, Eskişehir.
• Akın, C. (2014a). Kırgız Türkçesi ağızları. Ankara: Gazi Yayınları.
• Akın, C. (2014b). Calal-Abad merkez ağzı. Ankara: Gazi Yayınları.
• Arıkoğlu, E. (2005). Örnekli Hakasça-Türkçe sözlük. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Aydemir, İ. A. (2015a). Güney Sibirya Türkçesinde zarf-fiil yapılarının gramerleşmesi hakkında. Türkbilig, 29, 89-100.
• Aydemir, İ. A. (2015b). Tuvacada sözlükselleşmiş zarf-fiil yapıları. Türkbilig, 30, 223-230.
• Demirez, G. A. (2013). Yeni Uygur Türkçesinde tabanlaşmış birleşik fiiller. Gazi Türkiyat, 13, 59-80.
• Ganiyev, F. A. (2010). Tatarcada birleşik fiiller. Turgunbayer. C. (Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. Güncel Türkçe sözlük, Erişim adresi: sozluk.gov.tr
• Januzak, T. (2011). Kazak edebi tiliniñ sözdigi 1. Cilt. Kazakistan Respublikası Medeniyet Ministirdigi Til Komiteti, Almatı.
• Karakaya, T. (2019). Başkurt Türkçesinde fiil türeten ekler ve fonksiyonları (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Afyon Kocatepe Üniversitesi, Afyonkarahisar.
• Kasapoğlu, Ç. H. (2005). Kırgız Türkçesi grameri (ses ve şekil bilgisi). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kudaybergenov, & vd. (1980). Kırgız adabiy tilinin grammatikası, I. Bölüm: Fonetika Cana Morfologiya. Frunze: İlim Basması ‘İlim Yayınları’.
• Nadzhıp, E. N. (1971). Modern Uigur, Moscow: ‘NAUKA’. Publishing House.
• Oruzbayeva, B. Ö. & vd. (Ed.) (2009). Azırkı Kırgız adabiy tili. Bişkek: Avrasya Yayınları.
• Öner, M. (1998). Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tan, A. (2006). Kırgız Türkçesinde tasvir fiilleri üzerine, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 22, 67-110.
• Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. & Ölmez, M. & Ceylan, E. & Ölmez, Z. & Eker, S. (1995). Türkmence Türkçe sözlük. Ankara: Şafak Matbaacılık.
• Yıldız, M. (2004). Yeni Uygur Türkçesinde -vät-, -(i)vät-, -(u)vät-, -(ü)vät- yapısı, gelişimi ve anlamı üzerine, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 12, 367-373.