KÖL TİGİN VE BİLGE KAĞAN YAZITLARINDAKİ başlıgıg yüküntür- tizligig sökür- İBARESİ HAKKINDA

Yıl 2021, , 1 - 16, 23.08.2021

Ferruh Ağca

https://doi.org/10.21563/sutad.986467

Cited By: 2

Öz

Türkoloji tarihinde tarihsel Türk dili ile ilgili araştırmalar daha çok fonoloji ve morfoloji alanlarında yoğunlaşmış, semantik ile ilgili pek çalışma yapılmamıştır. Bilhassa Türk dilinin ilk yazılı metinlerini tanıkladığımız Eski Türkçe dönemi ile ilgili semantik çalışmaların sayısı oldukça azdır. Ne var ki Türk runik harfli yazıtlar ile Uygurlardan kalan Maniheist ve Budist metinlerde sözcüklerin, sözcük öbeklerinin ya da kalıp sözlerin ve sentaktik dizgelerin ifade ettiği anlam çeşitliliği, bu döneme ait metinlerin semantik açıdan da incelenmesini gerekli kılmaktadır. Zira bilhassa sözcüklerin ve kalıp sözlerin ifade ettiği anlam, sözcüklerin ilk ortaya çıktıkları ya da oluştukları anlamdan uzaklaşmış, kavram alanlarına uygun yeni anlamlar kazanmıştır. Türk dilinde sözcüklerin kaynak anlamlarından hedef anlamlara hangi semantik yollarla ulaştığını izleyip mecaz ve metafor haritasını belirlemek, Türk dilinin bir taraftan semantik araştırmalarına katkı sağlayacak, bir taraftan da bu yollarla yeni sözcük yaratmanın esas ve usulleri belirlenecektir.
Türk runik harfli yazıtlardan Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarında geçen ve bugüne kadarki çalışmalarda büyük ölçüde başlıgıg yüküntür- tizligig sökür- ya da sırası değişmiş haliyle tizligig sökür- başlıgıg yüküntür- şeklinde okunan kalıp sözler ile tam olarak hangi anlamın kastedildiği hususunda farklı anlamlandırmalar söz konusudur. Çalışmaların birçoğunda özellikle başlıg ve tizlig sözcükleri kaynak anlamları ile anlaşılmış; buna karşılık kaynak anlamlarından farklı anlamlandırmalar ise Türk dilinde baş ve tiz beden adlarının metaforik haritasından bağımsız olarak yapılmıştır. Bu makalede, Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarındaki ilgili ibare, baş ve tiz sözcüklerinin tarihsel Türk yazı dillerindeki tanıklarından ve Teŋrici çevredeki başlıg ve tizlig şekillerinin bağlamından hareketle yeniden yorumlanmış, sözcüklerin tarihsel Türk dili alanlarındaki kaynak-hedef anlamları metaforik olarak haritalanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Semantik, Metafor, Eski Türkçe, Köktürkçe, baş ve tiz Sözcükleri

ABOUT THE PHRASE başlıgıg yüküntür- tizligig sökür- IN THE KÖL TİGİN AND BİLGE KAGAN INSCRIPTIONS

Öz

In the history of Turcology, historical Turkic language studies have focused rather on phonology and morphology, and there are not many studies on semantics. Especially the number of semantic studies about the Old Turkic period, in which we have witnessed the first written texts of the Turkish language, is very few. However, the diversity of meanings expressed by words, phrases or lexical bundles and syntactic strings in the Turkic runic inscriptions and the Manichaean and Buddhist texts which left over from the Uighurs, necessitates the examination of the texts of this period in terms of semantics. Because especially the meanings of words and phrases have moved away from the meanings in which the words first appeared or formed and gained new meanings suitable for their concept areas. Monitoring the semantic ways in which words reach the target meanings from their source meanings in the Turkish language and determining the metaphors and metaphorical maps will contribute to the semantic research of the Turkish language on the one hand, and on the other hand, the principles, and methods of creating new words by these means will be determined.
In the studies up to now, there are different interpretations about exactly what meaning is intended with the phrases which are witnessed in Köl Tigin and Bilge Khagan inscriptions, which are one of the Turkic runic inscriptions, and which have been read as başlıgıg yüküntür- tizligig sökür- or by changing the order as tizligig sökür- başlıgıg yüküntür-. In most of the studies, especially the words başlıg and tizlig were understood with their source meanings; however other interpretations different from the source meanings were made independently from the metaphorical maps of the baş ‘head’ and tiz ‘knee’ body names in Turkic language. In this article, the relevant phrase in the Köl Tigin and Bilge Khagan inscriptions is reinterpreted based on the witnesses of baş ‘head’ and tiz ‘knee’ words in the historical Turkic written languages and the context of the başlıg ‘headed’ and tizlig ‘kneed’ forms in the Tengrist environment, also the source-target meanings of the words in the historical Turkic language areas are metaphorically mapped.

Anahtar Kelimeler

Semantic, Metaphor, Old Turkic, Kokturkish, The Words baş ‘head’ and tiz ‘knee’

Kaynakça

• ADİL → Azerbaycan dilinin izahlı lugati, Baki, 2006.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu bilig I metin. Ankara: TDK Yay.
• Arat, R. R. (1988). Kutadgu bilig II çeviri. Ankara: TTK Yay.
• Aydın, E. (2017). Orhon yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür-Sanat.
• Berta, Á. (2010). Sözlerimi iyi dinleyin… Türk ve Uygur runik yazıtlarının karşılaştırmalı yayını. Ankara: TDK Yay.
• BT 1 → Hazai, G. & Zieme, P. (1971). Fragmente der uigurischen version des ‘jin’gangjing mit den gāthās des meisters fu’ nebst einem anhang von taijun ınokuchi. Berliner Turfan-Texte I, Berlin.
• BT 2 → Röhrborn, K. (1971). Eine uigurische totenmesse. text, übersetzung, kommentar. Berliner Turfan-Texte II, Berlin.
• BT 3 → Tezcan, S. (1974). Das uigurische Insadi-Sutra. Berliner Turfan-Texte III, Berlin.
• BT 5  Zieme, P. (1975). Manichäisch-türkische texte. Berliner turfantexte V, 90 s., LVI s. faksimile.
• BT 21 → Wilkens, J. (2001). Die Drei körper des buddha (trikaya). Berliner Turfan-Texte XXI, Turnhout.
• BT 23 → Zieme, P. (2005). Magische Texte des uigurischen Buddhismus. Turnhout.
• BT 28 → Yakup, A. (2010). Prajñāpāramitā literature in old Uyghur. Berliner Turfan-Texte XXVIII, Turnhout.
• BT 36 → Yakup, A. (2016). Altuigurische aparimitayus-literatür und kleinere tantrische texte. Berliner Turfan-Texte XXXVI, Turnhout.
• BT 37 → Wilkens, J. (2016). Buddhistische erzählungen aus dem alten zentralasien. Turnhout.
• BT 38 → Kasai, Y. (2017). Die altuigurischen fragmente mit Brāhmī-elementen, unter mitarbeit von Hirotoshi OGIHARA. Berliner Turfantexte XXXVIII, Turnhout (Belgium): Brepols Publishers.
• Dinçer, A. (2017). Ekin bağlamı belirlemedeki rolü: “Tizligig sökürmiş başlıgıg yüküntürmiş” örneği. Türük, 5 (11), 196-208.
• DLT → Ercilasun, A. B. & Akkoyunlu, Z. (2014). Dîvânu lugâti’t-Türk, giriş – metin – çeviri – notlar – dizin. Ankara: TDK Yay.
• EDPT→ Clauson, G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford.
• Ercilasun, A. B. (2016). Türk kağanlığı ve Türk bengü taşları. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Evans, D. (2019). Lacancı psikanalize giriş sözlüğü (U. Y. Kara & T. Sivrikaya, Çev.). İstanbul: Islık Yayınları.
• HamTou→ Hamilton, J. R. (1986). Manuscrits ouıgours du IXe-Xe siécle de touen-houang. 1-2. Paris.
• Huast → Le Coq, A. von (1941). Huastuanift (S. Himran, Çev.). Ankara: TDK Yay.
• IrkB → Tekin, T. (1993). Irk Bitig the book of omens. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• KB → Arat, R. R. (1979). Kutadgu bilig I metin. Ankara: TDK Yay.
• Koç, A. T. (2020). Maniheist Türkçe metinlerin söz varlığı (Yayımlanmamış doktora tezi). Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir.
• Kovecses, Z. (2017). Conceptual metaphor theory. E. Semino & Z. Demjén (Ed.), The Routledge handbook of metaphor and language içinde (13-27). London-New York.
• M I → Le Coq, A. von (1912). Türkische Manichaica aus chotscho I. Berlin.
• M II → Le Coq, A. von (1919). Türkische Manichaica aus chotscho II. Berlin.
• M III → Le Coq, A. von (1922). Türkische Manichaica aus chotscho III. Berlin.
• MaitrSengim → Tekin, Ş. (1980). Maitrisimit Nom Bitig, Die Uigurische übersetzung eines werkes der buddhistischen vaibhāsika-schule. 1. Teil: transliteration, übersetzung, anmerkungen, 2. Teil: analytischer und lücklaufiger ındex. Berliner Turfantexte IX, Berlin.
• Orkun, H. N. (1994). Eski Türk yazıtları. Ankara: TDK Yayınları.
• OTWF → Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation, a functional approach to the lexicon. II Volum, Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Ölmez, M. (2012). Moğolistan’daki eski Türk yazıtları. Ankara: BilgeSu Yay.
• Pothi → Clark, L. (1982). The Manichean Turkic pothi-book. AoF, 9, 145-218.
• Sommer, E. & Weiss, D. (2001). Metaphors dictionary. Detroit: Visible Ink Press.
• Şirin, H. (2016). Eski Türk yazıtları söz varlığı incelemesi. Ankara: TDK Yay.
• Tekin, T. (2010). Orhon yazıtları. Ankara: TDK Yayınları.
• TS → Türk Dil Kurumu. (2009). Tarama sözlüğü. C. I-VIII, 4. baskı, Ankara: Yazar.
• TT II → Bang, W. & Gabain, A. von (1929). Türkische turfan-texte II. Berlin.
• U I → Müller, F. W. K. (1908). Uigurica [I], 1. Die Anbetung der magier, ein christliches bruchstück; 2. Die Reste des buddhistischen “Goldglanz–snjtra”, ein vorläufiger bericht. AKPAW. Phil.–hist. Cl. 2, Berlin.
• Xuan 10 → Mirsultan, A. (2010). Die alttürkische Xuanzang-biographie X. nach der handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem transkript von Annemarie v. Gabain ediert, übersetzt und kommentiert. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.