ÖLÜME KARŞI BİR FERYAT, ESİZ ÜZERİNE

Yıl 2021, , 159 - 170, 23.08.2021

Nükhet Okutan Davletov

https://doi.org/10.21563/sutad.986495

Öz

Yenisey yazıtları, mezar şiiri geleneğinin özgün örneklerini temsil etmesi sebebiyle Türk halkları için olduğu kadar dünya kültür mirası için de mühimdir. Bu yazıtların hemen hepsinde görülen esiz kelimesi hakkında bugüne dek yapılan çalışmalarda birkaç farklı görüş ileri sürülmüş, ancak kelimenin asıl anlamı üzerinde bir görüş birliğine varılamamıştır. Bu çalışmada ise söz konusu kelimenin kökeni hakkında yeni bir açıklama yapılmaya çalışılmış ve Güney Sibirya bölgesine özgü bir ünlem olarak kabul gören esiz’in esas anlamının yine bu bölgede, ilgili yazıtları bırakan Yenisey Kırgızlarının torunları ve kültürel mirasçıları olan Hakasların dilinde tespit edilebileceği savunulmuştur. Bu amaçla literatür taraması yoluyla ulaşılan bilgiler, Hakas Cumhuriyeti'nde yürütülen alan araştırmasından elde edilen verilerle de desteklenmiştir.

Anahtar Kelimeler

esiz, Yenisey yazıtları, Kırgız, Hakas, ağıt, ölüm

ON ESIZ, AN EXCLAMATION AGAINST DEATH

Öz

The Yenisei inscriptions are important for the world’s cultural heritage as well as for the Turkic peoples, because they represent unique examples of the epitaph tradition. Several different views have been put forward in the studies about the word esiz, which is seen in almost all of the Yenisei inscriptions. However, there is no consensus on the true meaning of this word. In this study, a new explanation has been given for the origin of the word. It has been argued that the main meaning of the word esiz, which is accepted as an exclamation peculiar to the South Siberia region, can be determined in the language of Khakas, because they are direct descendants and cultural inheritors of the Yenisei Kyrgyz who left these inscriptions. For this purpose, the information obtained through the literature review has also been supported by the data of field study conducted in the Republic of Khakassia.

Anahtar Kelimeler

esiz, Yenisei inscriptions, Kyrgyz, Khakas, lamentation, death

Kaynakça

• Ah Çĭbek Arığ. (1968). T. G. Tacheyeva (Der. ve Haz). Abakan: Hakasskoe otdelenie Krasnoyarskogo kn. izd.
• Alimov, R. (2008). Eski Türk runik metinlerde geçen bir acınma ünlemi üzerine. Türk Dilleri Araştırmaları, 18. 35-48.
• Alimov, R. (2013). Eski Türk runik metinlerdeki esiz üzerine. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED] 49. 17-37.
• Arat, R. R. (1947). Kutadgu bilig I metin. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Arat, R. R. (1959). Yusuf Has Hacib, Kutadgu bilig II tercüme. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Aydın, E. (2013). Yenisey yazıtları. M. Ölmez (Haz.), Yenisey-Kırgızistan yazıtları ve Irk Bitig içinde (s. 17-277). Ankara: BilgeSu Yay.
• Aydın, E. (2017). Söz varlığı açısından Yenisey yazıtlarının Moğolistan yazıtlarından farklılıkları üzerine notlar. Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi (TÜRKLAD) 1,1. 48-58.
• Banguoğlu, T. (1986). Türkçenin grameri. Ankara: TDK Yay.
• Baskakov N. A., İnkizhekova-Grekul A. I. (1953). Hakassko-Russkiy slovar. Moskva: Gos. izd. inostrannyh i natsionalnyh slovarey.
• Drevnetyurskiy slovar. (1969). V. M. Nadelyayev & D. M. Nasilov & E. R. Tenişev & A. M. Şçerbak (Red.). Leningrad: İzd. Nauka.
• Erdal, M. (2004). A grammar of old Turkic. Leiden: Brill.
• Erten, M. (2007). +Sız olumsuzluk eki midir? Turkish Studies, 2/4. 1168-1173.
• Gabain, A. von (1950). Alttürkische grammatik mit bibliographie, lesestücken und wörterverzeichnis, auch neutürkisch. 2. verbesserte auflage. Leipzig: Otto Harrassowitz.
• Hakassko-Russkiy slovar. (2006). O. V. Subrakova (Red.). Novosibirsk: Nauka.
• Huban Arığ (1995). (A. K. Maytakova, Der. ve Haz.). Abakan: Hakasskoe kn. izd.
• Huban Arığ. Hakas Türklerinin kadın yiğitlik destanı. (2006). (T. B. Davletov, Haz. ve Çev.). Ankara: TÜRKSOY Yay.
• Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk giriş, metin ve dizin. Ankara: TDK Yay.
• Kononov, A. N. (1980). Grammatika yazıka Tyurkskih runicheskih pamyatnikov VII-IX vv. Leningrad: Nauka.
• Kormushin, İ. V. (1997). Tyurkskie yeniseyskie epitafii teksty i issledovaniya. Moskva: Nauka.
• Mahmut, K. (2005). Dîvânü Lügâti’t-Türk. (S. Erdi & S. T. Yurteser, Çev.). İstanbul: Kabalcı Yay.
• Malov, S. Y. (1952). Yeniseyskaya pismennost Tyurkov, teksty i perevody. Moskva, Leningrad: İzd. Akademii Nauk SSSR.
• Okutan Davletov, N. (2020). Yenisey Kırgızlarından Hakaslara ölüm algısı. Türkbilig, 39. 15-27.
• Roux, J. P. (2001). Moğol imparatorluğu tarihi. (A. Kazancıgil & A. Bereket Çev.). İstanbul: Kabalcı Yay.
• Sertkaya, O. F. (2010). Yenisey yazıtları’ndan 10, 25, 41, 51, 70, 109 ve 110 üzerine etimolojik açıklamalar ile düzeltmeler. Cengiz Alyılmaz & Özgür Ay & Metin Yılmaz (Ed.), I. uluslararası uzak Asya’dan Ön Asya’ya eski Türkçe bilgi şöleni bildirileri içinde (s. 227-238). Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üni. Yay.
• Tekin, T. (1968). A grammar of Orkhon Turkic. Bloomington: Indiana U.P.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi grameri. M. Ölmez (Haz.). İstanbul: Kitap Matbaası.
• Tekin, T. (2004). Irk Bitig eski Uygurca fal kitabı. N. Demir & E. Yılmaz (Haz.). (1. bs). Ankara: Öncü Kitap.
• Tekin, T. (2006). Eski Türk yazıtlarında yanlış yorumlanan bir kelime üzerine. (E. Uçar, Çev.). Turkish Studies, 1/2. 222-235.
• Tekin, T. (2014). Orhon yazıtları (5. bs). Ankara: TDK Yay.
• Useev, N. (2007). Esizime mi sizime mi? A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 34. 1-8.
• Useev, N. (2019). Köktürk harfli yazıtlardaki ‘esiz’ kelimesi üzerine. Dil Araştırmaları, 24. 31-42.