1683-1699 SAVAŞLARINDA NEFÎR-İ ÂMM HALKI

Yıl 2016, Sayı: 40, 87 - 110, 28.11.2016

Murat Tuğluca

https://doi.org/10.21563/sutad.270103

Öz

Bu çalışmanın iki amacı bulunmaktadır. Birincisi 17. yüzyılın sonunda Osmanlı Devleti tarafından ilan edilen nefîr-i âmm uygulaması çerçevesinde hangi toplumsal katmanların sefere sürüldüğünü tespit etmek, ikincisi ise bu sürülenlerin sefere katılım konusunda nasıl bir tavır sergilediklerini ortaya koymaktır. Nefîr-i âmm, Müslüman bir beldeye yönelik istila tehdidi söz konusu olduğunda savaşa gücü yeten herkesin sefere çağrılması olarak tanımlanabilir. Bu teorik çerçeve, toplumun tüm katmanlarını kapsaması itibariyle istihsalle uğraşan reaya ile bilgi üreten ehl-i kalemi de içermektedir. Hâlbuki Osmanlı devlet-toplum anlayışının temelini teşkil eden erkân-ı erba’a teorisine göre toplumsal katmanlar sadece kendi işleriyle ilgilenmelidir. İncelenen savaşta açıkça görülmüştür ki nefîr-i âmm ilanıyla asker, reaya, kadı, müftü, bezirgân, seyyid gibi toplumun tüm katmanları sefere sürülmüştür. Dolayısıyla nefîr-i âmm, Osmanlı Devleti’nde olağan savaş koşullarından çok daha fazla askere ihtiyaç duyulduğunda, kişilerin toplumsal statülerine bakılmaksızın uygulanmıştır. Çalışmada uygulamaya yönelik bazı direnç hadiseleri tespit edilmekle birlikte dini ve kanuni zorlamanın da tesiriyle bunların çok ciddi boyutlara erişmediği ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Seferberlik, asker, reaya, ilmiye sınıfı, il erleri.

GENERAL LEVY PEOPLE DURING 1683 – 1699 WARS

Öz

This study has two aims. The first one is to reveal the social layers that were sent on military expedition within the framework of General Levy practice, which was declared by Ottoman Empire at the end of 17th century. The second aim is to determine the attitude adopted by these people who were sent to expedition against the participation. General Levy may be defined as calling everyone with sufficient power for a war to expedition if there is an invasion threat against a Muslim town. Rayah dealing with production and people of the pen who produce information are included as this theory involves all layers of the society. However, according to erkân-ı erbaa theory, which is the basis of Ottoman state – people understanding, social layers should deal with their jobs only. It is clearly seen on the examined war that with the declaration of General Levy, all layers of the society like soliders, rayah, Muslim judge, mufti, merchant, sayyid were sent on an expedition. Thus, General Levy was applied at Ottoman Empire regardless of the social status of people when there is a need more than ordinary war conditions. Moreover, it is determined that there were no considerable resistance against this practice due to religious and legal pressures.

Anahtar Kelimeler

Mobilization, soldiers, people, the ulema class, militia

Kaynakça

• A. Arşiv Kaynakları
• Atik Şikâyet Defterleri
• BOA, AŞD 10, 12, 13
• Beylikçi Kalemi Belgeleri
• BOA, A.DVN. 191, 192, 193, 230
• Mühimme Defterleri
• Şer’iye Sicilleri
• Afyon Şer’iye Sicili: İSAM, AŞS 44. 519. 222
• Bolu Şer’iye Sicili: BOA, BŞS MŞH. ŞSC. d. 2101; İSAM, BŞS 79. 838. 2102
• Kastamonu Şer’iye Sicili: BOA, KŞS MŞH. ŞSC. d. 5640.
• Rodoscuk Şer’iye Sicili: BOA, RŞS MŞH. ŞSC. d. 7324; BOA, RŞS MŞH. ŞSC. d. 7325.
• Trabzon Şer’iye Sicili: İSAM, TŞS 191. 42. 08551
• B. Kaynak Eser, Çeviri ve Transkripsiyonlar
• Abdullah b. İbrahim el-Üsküdarî, (t.y.), Vâkı‘ât-ı Ruzmerre, C. 1, TSMK, Revan 1223.
• Ata Melik Alaüddin-i Cüveynî, (1983), Tarih-i Cühanküşa Tercümesi, C. I, (çev. T. Okbatan), Ankara: TTK.
• Defterdar Sarı Mehmed Paşa, (1995), Zübde-i Vekayiât Tahlil ve Metin (1066-1116/1656-1704), (haz. A. Özcan), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• DEMİR, Mesut (2010), 1686-1687 (h. 1097-1098) Tarihli Atik Şikâyet Defteri’nin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi, İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi).
• DEMİR, Uğur (2006), Târîh-i Mehmed Giray (Değerlendirme-Çeviri Metin), İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi).
• DEMİRSOY, Muhammet H. (2001), 109 Numaralı Mühimme Defteri’nin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi, İzmir: Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi).
• Fetâvâ-yı Hindiyye (Fetâvâ-yı Alemgiriyye), (çev. Mustafa Efe), Akçağ Yayınları.
• GÖKBUNAR, Bekir (1996), 105 Numaralı Mühimme Defteri (Özet-Transkripsiyon), Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi).
• İbrahim Müteferrika (t.y.), Usûlü’l-Hikem fî Nizâmü’l-Ümem, Süleymaniye Yazma Bağışlar Nüshası Demirbaş No: 6931.
• İdris-i Bitlisî, (2008), Heşt Bîhîşt, C. II, (haz. Mehmet Karataş vd.), Ankara: BETAV.
• İNALCIK, H. - OĞUZ, M. (haz.), (1989), Gazavât-ı Sultân Murâd b. Mehemmed Hân İzladi ve Varna Savaşları (1443-1444) Üzerinde Anonim Gazavatnâme, Ankara: TTK.
• İPŞİRLİ, Mehmet (1982), ‚Hasan Kâfî el-Akhisârî ve Devlet Düzenine Ait Eseri: Usûlü’l- hikem fî Nizâmi’l-âlem‛, TED, C. X-XI: 239-278.
• İPŞİRLİ, Mehmet (1997), ‚Nahîfî’nin Nasîhatü’l-Vüzerası‛, TED, C. XV: 15-27.
• İsazade, (1996), Îsâ-zâde Târihi (Metin ve Tahlil), (haz. Z. Yılmazer), İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti.
• Kâtip Çelebi (t.y.), Düstûru'l-amel lî-ıslâhi'l-halel, Selîmiye Nüshası 22 Sel 2168/1.
• KILIÇ Mustafa (1996), 107 Numaralı Mühimme Defteri Transkripsiyon, Tahlil ve Değerlendirme, İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi).
• Koçi Bey (1939), Koçi Bey Risalesi, (haz. A. Kemali Aksüt), İstanbul: Vakıt. Mehmed b. Mehmed Mevkûfâtî, (t.y.), Şerh-i Mültekâl-Ebhur Milli Kütüphane, 06 Mil Yz A 5217/1.
• Mevlânâ Mehmed Neşri, (2008), Cihânnümâ *Osmanlı Tarihi (1288-1485)], (haz. Necdet Öztürk), İstanbul: Çamlıca Yayınları.
• Mirzazade Salim Muhammed Emin b. Mirza Mustafa el-Kadi (t.y.), Neylü’r-Reşad fi Emri’l-Cihad, Süleymaniye Kütüphanesi, Hekimoğlu Ali Paşa 555.
• ÖZCAN, Abdülkadir (haz.), (2003), Anonim Osmanlı Tarihi (1099-1116/1688-1704), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Râşid Mehmed Efendi Çelebizâde İsmail Âsım Efendi, (2013), Târîh-i Râşid ve Zeyli, C. I, (haz. A. Özcan vd.), İstanbul: Klasik.
• Solakzade Mehmed Hemdemî Çelebi, (1989), Solakzade Tarihi, C. V, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• ŞAKAR, Muzaffer Fehmi. (2007), 1101\1102 (1690\1691) Tarihli 100 Numaralı Mühimme Defteri Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi *S. 1-145], İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi).
• TOPAL, Mehmet (2001), Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa Nusretnâme Tahlil ve Metin (1106-1133/1695-1721), İstanbul, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış doktora tezi).
• Topçular Kâtibi, (2003), Topçular Kâtibi Abdülkadir Efendi Tarihi, C. I, (haz. Z. Yılmazer), Ankara: TTK.
• TÜRKAL, Nazire Karaçay (2012), Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa Zeyl-i Fezleke (1065-22 Ca.1106 / 1654-7 Şubat 1695), İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, (Yayınlanmamış doktora tezi).
• ÜNVER, Süheyl (1969), ‚XVII. Yüzyıl Sonunda Padişaha Bir Layiha‛, Belleten, C. XXXIII (129): 21-34.
• C. Araştırma ve İncelemeler
• [GOSTON, Gabor (2009), ‚Savaş (Osmanlı Dönemi)‛, DİA, C. XXXVI, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• AKDAĞ, Mustafa (1999), Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası Celali İsyanları, Ankara: Barış.
• AKGÜNDÜZ, Ahmed (1992), Osmanlı Kanunnameleri ve Hukukî Tahlilleri 5. Kitap Kanunî Devri Kanunnameleri II. Kısım Eyalet Kanunnameleri (I), İstanbul: Fey Vakfı Yayınları.
• AKSAN, Virginia (2003), ‚18. Yüzyıl Sonlarında Osmanlı’da Zorunlu Askerlik Stratejileri‛, Devletin Silahlanması Ortadoğu’da ve Orta Asya’da Zorunlu Askerlik (1775-1925), (der. E. J. Zürcher), (çev. M. T. Akad), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• AKSAN, Virginia (2010), Kuşatılmış Bir İmparatorluk Osmanlı Harpleri 1700-1870, (çev. G. Ç. Güven), İstanbul: Türkiye İş Bankası.
• BARKEY, Karen (2011) Eşkıyalar ve Devlet Osmanlı Tarzı Devlet Merkezileşmesi, (çev. Z. Altok), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• BAYKAL, Bekir Sıtkı (1974), Tarih Terimleri Sözlüğü, Ankara: TDK.
• BİLMEN, Ömer Nasuhi (1985), Hukuk-ı İslamiye ve Istılah-ı Fıkhiye Kamusu, C. III, İstanbul: Bilmen Yayınevi.
• CEZAR, Mustafa (2013), Osmanlı Tarihinde Levendler, Ankara: TTK.
• CHASE, Kenneth (2008), Ateşli Silahlar Tarihi, (çev. F. Tayanç ve T. Tayanç), İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• CİN, Halil (1985), Osmanlı Toprak Düzeni ve Bu Düzenin Bozulması, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• DOĞRU, Halime (1990), Osmanlı İmparatorluğu’nda Yaya-Müsellem-Taycı Teşkilatı (XV. ve XVI. Yüzyılda Sultanönü Sancağı), İstanbul: Eren Yayıncılık.
• FAHMY, Khaled (2010), Paşanın Adamları Kavalalı Mehmed Ali Paşa, Ordu ve Modern Mısır, (çev. D. Zarakolu), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• FINKEL, Caroline (1988), The Administration of Warfare: The Ottoman Military Campaigns in Hungary 1593-1606, Wien: Verlag Und Kleinoffsetdruck (Yayınlanmamış doktora tezi).
• HADDURİ, Macid (1999), İslam Hukukunda Savaş ve Barış, (çev. F. Gedikli), İstanbul: Yöneliş.
• HEINZALMANN, Tobias (2009), Cihaddan Vatan Savunmasına Osmanlı İmparatorluğu’nda Genel Askerlik Yükümlüğü 1826-1856, (çev. T. Noyan), İstanbul: Kitap Yayınevi.
• İLGÜREL, Mücteba (1998), ‚İl Erleri Hakkında‛, Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, S. 12/1: 125-140.
• İLGÜREL, Mücteba (2000), ‚İl Erleri‛, DİA, C. XXII, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• İMAMOĞLU, Abdullah Taha (2014), ‚I. Dünya Savaşına Bibliyografik Bir Katkı: Osmanlı’da Cihad Risaleleri‛, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Savaş Tarihi Araştırmaları Uluslararası Kongresi , 100. Yılında I. Dünya Savaşı ve Mirası Sempozyumu, Çanakkale, Türkiye, 6-8 Kasım 2014: 151-179.
• İNALCIK, Halil (1980), ‚Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire, 1600-1700‛, Archivum Ottomanicum, Tomus IV, Anno, Leuven Peeters.
• KAVAS, Ahmet (2001), ‚Kuzey Afrika’da Bir Osmanlı Nesli: Kuloğulları‛, Osmanlı Araştırmaları, C. XXI: 31-68.
• LACUSSEN J. - ZÜRCHER E. J. (2003), ‚Zorunlu Askerlik ve Direniş: Tarihî Çerçeve‛, Devletin Silahlanması Ortadoğu’da ve Orta Asya’da Zorunlu Askerlik (1775-1925), (der. E. J. Zürcher), (çev. M. T. Akad), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• MERGEN, Nazlı Esim (2001), The Yaya and Müsellem Corps in the Ottoman Empire (Early Centuries), Ankara: Bilkent Üniversitesi (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi).
• MURPHEY, Rhoads (2007), Osmanlı’da Ordu ve Savaş, (çev. M. T. Akad), İstanbul: Homer Kitabevi.
• NOTH, Albrecht (1999), Müslümanlıkta ve Hıristiyanlıkta Kutsal Savaş ve Kutsal Mücadele, (çev. İ. Catay), İstanbul: Özne Yayınları.
• ÖZÜNLÜ, Emine Erdoğan (2012), Ayntab Sipahiler Bir Osmanlı Sancağında Timarlı Sipahi Olmak (1530-1647), Ankara: Berikan Yayınevi.
• PAKALIN, Mehmet Zeki (1993), Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. II, Ankara: MEB.
• REDHOUSE, James W. (2001), Turkish and English Lexicon, İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Şemsettin Sami, (1989), Kâmus-ı Türkî, İstanbul: Enderun Kitabevi.
• TUĞLUCA, Murat (2016a), ‚Kutsal İttifak‛a Karşı ‚Kutsal Çağrı‛: Osmanlı’da Cihad ve Nefîr Âmm İlanı (1686)‛, HÜSBED, C. IX (1): 299-317.
• TUĞLUCA, Murat (2016b), Osmanlı Devlet-Toplum İlişkisinde Şikâyet Mekanizması ve İşleyiş Biçimi, Ankara: TTK.
• UNAN, Fahri (2004), İdeal Cemiyet İdeal Devlet İdeal Hükümdar, Ankara: Lotus Yayınevi.
• UYAR, M. - ERICKSON E. J. (2014), Osmanlı Askeri Tarihi, (çev. M. Uyar), İstanbul. Türkiye İş Bankası.
• UZUNÇARŞILI, İsmail H. (1988), Osmanlı Devleti Teşkilatından Kapıkulu Ocakları, C. I/II, Ankara: TTK.