MAĞDUR VE SEMBOL: I. DÜNYA SAVAŞI YILLARINDA OSMANLI DEVLETİ’NDE KADINA YÖNELİK PROPAGANDA

Yıl 2018, Sayı: 44, 217 - 243, 10.01.2019

Feyza Kurnaz Şahin

https://doi.org/10.21563/sutad.511648

Cited By: 2

Öz

Bu çalışmada, I. Dünya Savaşı yıllarında Osmanlı Devleti’nde kadına yönelik olarak yapılan propaganda çalışmaları irdelenmiştir. Zira, kadınlar savaş dönemlerinde mağdur olmakla birlikte görev ve sorumlukları da o nispette artmaktadır. Savaş sırasında erkeklerin büyük oranda askere alınması sebebiyle kadınlar erkeklerden boşalan rolleri üstlenmektedirler. Keza seferberliğin getirmiş olduğu bütün görevleri de yerine getirmek durumunda kalmışlardır. Savaş sırasında kadına duyulan bu ihtiyaç, onu propaganda faaliyetlerinin en önemli hedeflerinden birisi haline getirmiştir.

I. Dünya Savaşı yıllarında Osmanlı Devleti’nde kadına yönelik propaganda faaliyetleri belirli temalar üzerinde şekillenmiştir. Esasen erkeklerin cepheye gitmelerindeki temel amaçlardan biri annelerinin, eşlerinin ve çocuklarının onurlu yaşamını savunmaktı. Dolayısıyla kadınların ve çocukların tehdit ve baskı altında olması ihtimali, gönüllü askerliğin en önemli temalarından birisi idi. Bu sebepten propaganda faaliyetlerinde kadınlardan istenen şey, cepheye gidecek askeri desteklemesi idi. Kadınlara yönelik diğer bir propaganda unsuru ise kadının seferberlik görevlerinin hatırlatılması oldu. Yani kadın bir yandan da cephe için çalışmak zorundaydı. Nitekim cephede yaralanan askerlere sağlık hizmeti veya giyim ve diğer maddi yardım sağlanması kadınların faaliyetleri ile mümkün idi. Örneğin çeşitli kadın dernekleri ve Hilal-i Ahmer Cemiyeti Hanımlar Şubesi yardım propagandaları ile kadınları yardıma teşvik etti.

Osmanlı toplumunda kadına yönelik diğer bir propaganda unsuru da onun annelik görevi idi. Savaşın gerekliliklerine uygun olarak vatanperver bir neslin yetiştirilmesi kadının en önemli vazifesi olarak nitelendirildi. Zira neslin, millî ve manevî değerler etrafında mobilize edilmesi kadının öğretileri ve desteği ile mümkündü. Bu şekilde ihtiyaç durumunda cepheye koşacak genç gönüllü askerler temin edilmiş olacaktı. Bu hususlar dikkate alındığında savaş dönemlerinde kadına yönelik propagandanın önemi ortaya çıkmaktadır.

Çalışma; Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Kızılay Arşivi ve süreli yayınlar dikkate alınarak hazırlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

I. Dünya Savaşı, Osmanlı Devleti, Propaganda, Kadın.

Kaynakça

• A. Arşiv Belgeleri
• 1.Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• DH.EUM.KLU. (19 Haziran 1915), nr. 9/9, 6 Şaban 1333.
• MF.MKT. (8 Temmuz 1915), nr. 1210/33, 25 Şaban 1333; MF.MKT. (25 Ağustos 1915), nr. 1211/34, 14 Şevval 1333; MF.MKT. (3 Ekim 1917), nr. 1230/37, 16 Zilhicce 1335.
• 2.Kızılay Arşivi (KA)
• KA (30 Kasım 1914), nr. 193/115, 17 Teşrinisani 1330.
• KA (7 Ocak 1915), nr. 193/138, 25 Kanunuevvel 1330.
• KA (22 Aralık 1914), nr. 193/147, 9 Kanunuevvel 1330.
• KA (1915), nr. 193/262, 1331.
• KA (9 Şubat 1915), nr. 193/54, 27 Kanunusani 1330.
• KA (2 Mart 1915), nr. 193/55, 17 Şubat 1330.
• KA (11 Mart 1915), nr. 193/60, 26 Şubat 1330.
• KA (3 Şubat 1915), nr. 193/75, 21 Kanunusani 1330.
• KA (15 Şubat 1915), nr. 193/80, 2 Şubat 1330.
• KA (6 Ekim 1914), nr. 193/88, 23 Eylül 1330.
• KA (11 Ekim 1914), nr. 193/90, 28 Eylül 1330.
• KA (24 Ekim 1914), nr. 193/94, 11 Teşrinievvel 1330.
• KA (23 Ocak 1917), nr. 665/303, 10 Kanunusani 1332.
• KA (24 Kasım 1917), nr. 936/203, 24 Teşrinisani 1333. B. Süreli Yayınlar
• “Bir İnkılâb-ı İçtimâî-i Millî” (1915), Servet-i Fünun, 30 Nisan 1331/13 Mayıs, nr. 1249, C. 49, s. 4.
• BONDIBAI, İra (1917), “Harpte Alman Kadını”, Servet-i Fünun, 20 Eylül 1333/20 Eylül, nr. 1360, s. 118.
• E. Tahsin (1915), “Harb ve Kadınlarımız”, Sabah, 24 Haziran 1331/7 Temmuz, nr. 9272, s. 3.
• Emine Semiye, “Bir Damla Kan Bir Damla Gözyaşı”, Yeni Mecmua Çanakkale Nûsha-yı Fevkâlâdesi, 26 Teşrinievvel 1918, C. 5, Hilal Matbaası, s. 85-88.
• “En büyük vazifelerimizden biri: Eytam ve Eramil-i Şühedaya Muavenet” (1915), Tasvir-i Efkar, 27 Nisan 1331/10 Mayıs, nr. 1436, s. 1.
• Fatma Aliye (1915), “Kahraman Kadınlarımız”, Servet-i Fünun, 28 Mayıs 1331/11 Haziran, nr. 1253, s. 66-67.
• Fatma Aliye (1916), “Kadınlar Hakkında”, Servet-i Fünun, 18 Şubat 1331/2 Mart, nr. 1289, s. 178.
• “Gaziler Analarına” (1915), Sabah, 12 Ağustos, nr. 9308, s. 1.
• “Harb-i Hazır ve Hilal-i Ahmer” (1915), Sabah, 28 Eylül 1331/11 Ekim, nr. 9368, s. 3.
• Harp Mecmuası (1915), Teşrinisani 1331/ Kasım-Aralık, Yıl: 1, S. 1, s. 1.
• Harp Mecmuası (1916), Teşrinisani 1332/Kasım-Aralık, Yıl: 1, S. 14, s.215.
• Harp Mecmuası (1917), Mart 1333/ Mart, Yıl: 2, S. 17, s. 263, 267.
• “Harp Mecmuası Niçin Çıkıyor” 1915, Harp Mecmuası, Teşrinisani 1331/Aralık, S. 1, Yıl: 1, s. 3-6.
• “Harpte Alman Kadını” (1917), Servet-i Fünun, 20 Eylül 1333/20 Eylül, nr. 1360, s. 118.
• “Hilal-i Ahmer Çiçeklerini Alınız” (1915), İkdam, 30 Temmuz 1331/12 Ağustos, nr. 6640, s. 1.
• “Hilal-i Ahmer Çiçeklerini Alınız” (1915), Sabah, 30 Temmuz 1331/12 Ağustos, nr. 9308, s. 3.
• “Hilal-i Ahmer Hastanelerini Ziyaret” (1915), Sabah, 25 Nisan 1331/8 Mayıs, nr. 9212, s. 2.
• “Kadınlar ve Kadınlık Meselesi (Harbden Sonra Ortaya Çıkan Sosyal Problemlerin Halli Çalışmaları)” (1917), Servet-i Fünun, 5 Nisan 1333, nr. 1342, s. 236-239.
• Kazım Nami (1917a), “Harb ve Kadınlarımız 1”, Donanma, Nr. 80-129, 3 Şevval 1335/23 Temmuz, s. 1278-1280.
• Kazım Nami (1917b), “Harb ve Kadınlarımız 2”, Donanma, Nr. 81-130, 13 Şevval 1335/2 Ağustos, s. 1295-1296.
• Lebib Selim (1915a), “Türk Kadınlığının Harb-i Umûmî’deki Faaliyeti”, Türk Yurdu, 8 Teşrinievvel 1331/21 Ekim, Yıl: 5, S. 3-94, s. 40-41-42/2782-2784.
• Lebib Selim (1915b), “Türk Kadınlığının Harb-i Umûmî’deki Faaliyeti”, Türk Yurdu, 22 Teşrinievvel 1331/4 Kasım, Yıl: 5, C. 9, S. 95, s. 55-56-57/2797-2798.
• Lebib Selim (1915c), “Türk Kadınlığının Harb-i Umûmî’deki Faaliyeti”, Türk Yurdu, 5 Teşrinisani 1331/18 Kasım 1915, Yıl: 5, C, 9, S. 96, s. 70-74/2812-2816.
• “Mecruhlarımıza Yatak” (1915), Sabah, 25 Nisan 1331/8 Mayıs, nr. 9212, s.1.
• “Müdafaa-i Milliye’den” (1915), Sabah, 8 Mayıs 1331/21 Mayıs, nr. 9225, s. 4.
• “Osmanlı Hanımlarına” (1915), İkdam, 18 Şubat 1330/3 Mart, nr. 6478, s. 2.
• Osmanlı Hilâl-i Ahmer Cemiyeti Hanımlar Heyet-i Merkeziyesi Tarafından Tertib Edilen Takvim I (1331), Matbaa-i Ahmed İhsan ve Şürekası.
• Salime Servet Seyfi, -Ruznameden-“Oğlumu Hududa Gönderdikten Sonra” (1918), Yeni Mecmua Çanakkale Nûsha-yı Fevkâlâdesi, 26 Teşrinievvel 1918/26 Ekim, C. 5, Hilal Matbaası, s. 103-104.
• Selahaddin Asım (1915), “Kadın ve Harp”, İçtihad, 30 Kanunusani 1330/12 Şubat, nr. 127, s. 463-465.
• Server Bedi (1918), “Haftaname (Son Felaketler Karşısında Millette Hareket Başladı, Gençlerin ve Kadınların Mühim Teşebbüsleri)”, İçtihad, 28 Teşrinisani/Kasım, nr. 132, s. 2835-2836.
• “Şehitlerimizin Çocukları Milletin Evladıdır” (1915), Tasvir-i Efkar, 25 Nisan 1331/8 Mayıs, nr. 1434, s.1.
• “Türk Anası Ne Düşünüyor” (1917), Harp Mecmuası, Mart 1333/Mart, S. 17, Yıl: 2, s. 267-269.
• “Uhde-i Millete En Büyük Vedîa; Eytam ve Eramil-i Şüheda” (1915a), Tasvir-i Efkar, 26 Nisan 1331/9 Mayıs, nr. 1435, s. 1.
• “Uhde-i Millete En Büyük Vedîa; Eytam ve Eramil-i Şüheda” (1915b), Tasvir-i Efkar, 27 Nisan 1331/10 Mayıs, nr. 1436, s. 1.
• “Uhde-i Millete En Büyük Vedîa; Eytam ve Eramil-i Şüheda” (1915c), Tasvir-i Efkar, 28 Nisan 1331/11 Mayıs, nr. 1437, s.1.
• “Uhde-i Millete En Büyük Vedîa; Eytam ve Eramil-i Şüheda” (1915d), Tasvir-i Efkar, 29 Nisan 1331/12 Mayıs, nr. 1438, s. 1.
• “Uhde-i Millete En Büyük Vedîa; Eytam ve Eramil-i Şüheda” (1915e), Tasvir-i Efkar, 30 Nisan 1331/13 Mayıs, nr. 1439, s.1.
• “Uhde-i Millete En Büyük Vedîa; Eytam ve Eramil-i Şüheda” (1915f), Tasvir-i Efkar, 1 Mayıs 1331/14 Mayıs, nr. 1440, s.1.
• “Uhde-i Millete En Büyük Vedîa; Eytam ve Eramil-i Şüheda” (1915g), Tasvir-i Efkar, 2 Mayıs 1331/15 Mayıs, nr. 1441, s.1. C. Telif Eserler
• AYVERDİ, İlhan (2011), “Propaganda”, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, C. 3, İstanbul: Kubbealtı Yayınları, 2561.
• BAŞARAN, Mehmet (2004/2005), “Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’in ilk Yıllarına Yerli Malı Kullanımı Teşviki”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, C 4 (11): 45-62.
• BAYUR, Yusuf Hikmet (1991), Türk İnkılâbı Tarihi, 1914-1918 Genel Savaşı, C III, Kısım 1, 3. Baskı, Ankara: TTK Yay.
• BOYRAZ, Burak-CANTÜRK, Ali (2014), “Amerika Birleşik Devletleri Örnekleminde İkinci Dünya Savaşı Dönemi Askerî Propaganda Posterleri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C7 (33): 496-503.
• Cemal Nadir (1332), Hanımlara Açık Mektub, İstanbul: Necm-i İstikbal Matbaası.
• ÇAĞBAYIR, Yaşar (2007), “Propaganda”, Ötüken Türkçe Sözlük, C. 4, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 3898.
• ÇAKIR, Serpil (1996), Osmanlı Kadın Hareketi, 2. Baskı, İstanbul: Metis Yay.
• ERDEMİR, Lokman (2012), “Çanakkale Muharebeleri Sırasında İstanbul’da Yardım Faaliyetleri”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, Yıl: 10, Bahar (12): 35-60.
• KARAKIŞLA, Yavuz Selim (2015), Osmanlı İmparatorluğu’nda Savaş Yılları ve Çalışan Kadınlar (1916-1923), İstanbul: İletişim Yayınları.
• KILIÇ, Ahmet Fikret (2014), “Mehmet Emin Yurdakul’un Şiirlerinde Kadın”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, (3/4): 34-56.
• KÖROĞLU, Erol (2010), Türk Edebiyatı ve I. Dünya Savaşı 1914-1918, Propagandadan Millî Kimlik İnşâsına, 2. Baskı, İstanbul: İletişim Yayınları.
• KURNAZ, Şefika (1997), Cumhuriyet Öncesinde Türk Kadını, İstanbul: MEB Yay.
• ÖYMEN, Onur (2014), Bir Propaganda Silahı Olarak Basın, 2. Baskı, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• SARISAMAN, Sadık (1999), Birinci Dünya Savaşı’nda Türk Cephelerinde Beyannamelerle Psikolojik Harp, Ankara: Genelkurmay ATASE Bşk. Yayınları.
• SELÇUK, Mustafa (2012), “Birinci Dünya Savaşı Sürecinde Harbiye Nezareti’nin Çanakkale Kahramanlığını Yaşatma Amaçlı Faaliyetleri”, Avrasya İncelemeleri Dergisi, C I (2): 195-242.
• TEPEKAYA, Muzaffer-KAPLAN, Leyla (2003), “Hilal-i Ahmer Hanımlar Merkezi’nin Kuruluşu ve Faaliyetleri (1877-1923)”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (10): 147-202.
• VAN OS, Nicole A.N.M (2003), “Asker Ailelerine Yardım: Osmanlı Devleti ve Muinsiz Aile Maaşı”, Devletin Silahlanması Ortadoğu’da ve Orta Asya’da Zorunlu Askerlik (1775-1925), (Derleyen: Erik Jan Zürcher, Çev. M. Tanju Akad), İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay., 105-121.
• YAZICI, Nevin (2011), “Çanakkale Savaşı’nda Türk Kadınının Rolü”, Gazi Akademik Bakış, C 5 (9): Kış, 245-264.