KUTADGU BİLİG’DE DİL İLE TASAVVUFTA SAMT ‘SUSMA’ MESELESİ

Yıl 2019, Sayı: 45, 167 - 177, 30.04.2019

Mehmet Aydın

https://doi.org/10.21563/sutad.636172

Öz

İslamî Türk edebiyatının en eski ve önemli metinlerinden biri olarak kabul edilen. KB Türk edebiyatındaki ilk mesnevi ve manzum siyasetnâme örneğidir. KB metninde “dil” konusu ve meselesi -ekler dışında- yedinci bölümdeki otuz beyitte ve on dokuzuncu bölümde doksan beyitte ele alınmıştır Til “dil” göstergesi KB’de 459 defa kullanılmıştır. Dolayısıyla til “dil” sözü, KB metninde en sık kullanılan isim cinsinden kelimeler arasında yer almaktadır. KB metninin yaklaşık olarak 68.000 kelimeden oluştuğu kaydedilmektedir. Buna göre metindeki 2861 madde başı kelimeden biri olan til “dil” kelimesi metinde % 0, 675 oranında kullanılmıştır. Metinde yedinci bölüm dışında da birçok bağlamda til “dil” kelimesinin kullanıldığı görülür. Metnin indeksinde til kelimesine “dil, söz, sözlük” anlamları verilmiştir. Til kelimesinin metindeki sıklığı, “dil kullanımı”nın Yusuf Has Hacip tarafından sadece bir konu değil, önemli bir mesele olarak ele alındığının göstergesidir. Tasavvufun üç ana ilkesi “az konuş, az uyu, az ye” şeklindedir. “Söz gümüşse sükût altındır” atasözü de aynı tasavvufi anlayışı yansıtır. KB’de de esas olan “önce dinlemek ve anlamak, sonra az ve gerektiğinde konuşmak”tır. (KB’de de esas olan “az ve yerinde, gerektiğinde, önce dinlemek ve anlamak sonra konuşmak”tır. Kuşeyrî Risalesi’nde samt “susma, sükût” sûfîlerin makam ve hâlleri arasında sayılır. Kuşeyrî ile Hücvirî bütün öbür mutasavvıflar gibi dinlemeyi, susmayı, sükûtu konuşmadan ve sözden üstün bulur. Hücvirî de Keşfu’l-Mahcub’da Resulüllah’ın -“Ümmetim hakkında korktuğum şeylerden en fazla endişe ettiğim husus dildir”-hadisine dikkati çekerek dil meselesini “samt” çerçevesinde ele almıştır. Agop Dilaçar, KB’i Eflatun’un Devlet’i, Thomas Moore’un Ütopyası vb. Batı dünyasından metinlerle karşılaştırıp ilişkilendirmeye çalışmıştır. Bir metni metin yapan yedi metinlik özellikten biri metinlerarasılıktır. Dolayısıyla Agop Dilaçar’ın yaklaşımının isabeti tartışılamaz. Ancak KB’i aynı iklimde ve aynı dönemde yazılan başka metinlerle karşılaştırmak daha isabetli bir yaklaşım olsa gerektir. Kuşeyrî’nin Risalesi Arapça, Hücvirî’nin Keşfü’l-Mahcûb’u Farsça, Yusuf Has Hâcib’in KB’i gibi XI. yüzyıl içinde Türkçe üretilmiş metinlerdir. Bu metinlerin ikisi de KB’den önce yazılmıştır. Belki Yusuf Has Hâcib doğrudan doğruya Kuşeyrî, Hücvirî ve eserleriyle temas etmiş değildir. Ancak bu eserlerle KB arasında yine de Eflatun’un Devlet’i ile Thomas Moore’un Ütopya’sından daha derin bağlar vardır. Bu çalışmada KB’de dil meselesinin ele alınış biçimi, metinlerarasılık bağlamında Kuşeyrî Risalesi ve Keşfü’l-Mahcûb’la karşılaştırılacak ve ortaklıklar tespit edilmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kutadgu Bilig, dil, susma, metinlerarasılık, Kuşeyrî Risalesi

Kaynakça

• Abdulkerim Kuşeyrî (2014), Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risâlesi, Hazırlayan: Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh Yayınları [1. Baskı 1982].
• AKTULUM, Kubilay (2014), Metinlerarası İlişkiler, Ankara: Kanguru Yayınları.
• ARAT, Reşid Rahmeti (1947), Yusuf Has Hacib Kutadgu Bilig I Metin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ARAT, Reşid Rahmeti (1979), Kutadgu Bilig III İndeks, İndeksi Neşre Hazırlayanlar: Kemal Eraslan-Nuri Yüce-Osman Fikri Sertkaya, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• ÇAĞATAY, Saadet (1968), “Kutadgu Bilig’de Odgurmış’ın Kişiliği”, TDAY Belleten 1967, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, s. 39- 49.
• DİLÂÇAR, Agop (1995), Kutadgu Bilig İncelemesi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ELMALI, Murat (2014), “Kutadgu Bilig’de Dil Olgusu ve Dilsel Belirlemecilik”, Turkish Studies- InternationalPeriodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 9/9, Summer, Ankara, s. 505-518.
• HÜCVİRÎ, Ali b. Osman Cüllabî (2016), Hakikat Bilgisi Keşfü’l-Mahcûb, Hazırlayan: Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergâh Yayınları [1. Baskı 1982].
• ROUX, Jean Paul (2001), Orta Asya Tarih ve Uygarlık, çev. Lale ARSLAN, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• ŞEKER, Fatih M. (2010), “Kutadgu Bilig Tasavvufi Açıdan Nasıl Okunabilir?”, İslam Araştırmaları Dergisi, Sayı: 24, İstanbul, 25-62.
• TAŞDELEN, Vefa (2016), “Felsefi Bir Söylem Biçimi Olarak Susku”, Erdem Dergisi, Sayı: 70, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, s. 75-94.
• TEKİN, Talat (1997), “Yusuf Has Hacib ve Cahit Sıtkı Tarancı’da Gençlik, Yaşlılık ve Ölüm”, Çağdaş Türk Edebiyatına Eleştirel Bir Bakış, Nevin Önberk Armağanı, Ankara: 343-350.
• TEZCAN, Semih (1981), “Kutadgu Bilig Dizini Üzerine Notlar”, Türk Tarih Kurumu Belleten, Cilt XLV/II, Sayı: 178, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• TOUATI, Houari (2016), Ortaçağ’da İslam ve Seyahat Bir Âlim Uğraşısının Tarihi ve Antropolojisi, çev. Ali BERKTAY, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• YAVUZ, Kemal (2007). “Yusuf Has Hacib ve Kutadgu Bilig”, İÜ Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, sayı: 37, İstanbul: İÜ Edebiyat Fakültesi Yayınları, s. 137-180.
• YAVUZ, Kemal (2012). Hacib Böyle Dedi Kutadgu Bilig’den Seçmeler, İstanbul: Mostar Yayınları.
• YUSUF Has Hacib (1991), Kutadgu Bilig, çev. Reşid Rahmeti ARAT, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. [1. Baskı 1959].
• YŪSUF Khāss Hājib (1983), Wisdom Of Royal Glory (Kutadgu Bilig) A Turko-Islamic Mirror Princes, Translated, with and Introduction and Notes by Robert DANKOFF, Chicago-London: The University of Chicago Press.