+lX EKİNİN İŞLEVLERİ VE BAZI SIFATLARDAKİ GENİŞLETİLMİŞ KULLANIMI ÜZERİNE

Yıl 2019, Sayı: 47, 85 - 96, 19.12.2019

İsa Sarı

https://doi.org/10.21563/sutad.855754

Öz

Türkçe, biçimbilgisel açıdan baskın eklemeli yapısı dolayısıyla, diğer dillere kıyasla tipolojik araştırmalara önemli veriler sağlamaktadır. İlk belgelerden itibaren işlekliğini sürdüren, hem yapım hem de çekim kategorisinde yer alan ve diğer dillere kopyalanan veya farklı dillerden Türkçeye alınan pek çok ek Türkçenin ek envanterinde kodlanmış durumdadır. Türkiye Türkçesinin ve bunun yanı sıra diğer Türkçe varyantların kapsamlı ek varlığı içerisinde son derece türetken ve işlek bir görünüm arz eden, ad soylu sözcüklere eklenerek çoğunlukla geçici sıfatlar oluşturmada kullanılan, bunun yanı sıra kalıcı adlar türeten eklerden biri de +lX'dır.
+lX eki, eklendiği kök veya gövdeyi farklı anlam ilgileri ve içerikleriyle çeşitlendirmektedir. Bu yönüyle, sözvarlığının genişlemesinde ve yeni kavramların karşılanmasında sık kullanılan ekler arasında bulunmaktadır. Zira sahip olma, ait olma, ilişkili olma, aidiyet bildirme, yer adları türetme gibi çeşitli anlamsal ilişkiler kuran bu ekle türetilmiş yüzlerce farklı sözcük Türkçenin gerek yazılı gerek zihinsel sözvarlığında yer almaktadır. Bu çalışmada, literatürde daha çok adlarla bütünleşerek yeni sözcükler türettiği belirtilen +lX ekinin adların yanı sıra korkunç, komik, asil, süper gibi birtakım sıfatlara da getirilerek daha önce yeterince tanıklanmamış, anlamsal açıdan farklı bir görünüm sunan karmaşık sözcük yapılarını oluşturma durumuna değinilecek, bu yönüyle, ekin sıfatlardan sıfat türetme işlevinin giderek arttığına yönelik tespitler aktarılacaktır..

Anahtar Kelimeler

Ekleme, yapım ekleri, sıfat oluşumu, +lX eki

Kaynakça

• ABİK, A. Deniz (2010), “(İsim1 +Li/+Lu) (İsim2 +Li/+Lu) Kuruluşundaki İkilemeler”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi 17 (2): 1–20.
• BANGUOĞLU, Tahsin (1990), Türkçenin Grameri (3. baskı), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• BAYDAR, Turgut (2018), “+lI Eki Üzerine”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi/Journal of Turkish World Studies 18 (2): 535-541.
• BOOİJ, Geert (2007), The Grammar of Words. An Introduction to Morphology, Oxford /New York: Oxfod University Press.
• ÇETİN, Engin (2016). Eski Uygurca Metinlerde +lIg, +lUg Ekinin Sıfatlarda Kullanımı. International Journal of Language Academy 4, 49-58.
• DELİCE, H. İbrahim (2000), “Türk Dilinde İşlevsel Ek Tasnifi Denemesi”, Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 24: 221-235.
• DENY, Jean (2012), Türk Dil Bilgisi, Modern Türk Dilbilgisi Çalışmalarının Kapsamlı İlk Örneği, Çeviren: Ali Ulvi Elöve, Uyarlayan: Ahmet Benzer, İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• EKER, Süer (2011), Çağdaş Türk Dili (7. baskı), Ankara: Grafiker Yayınları.
• ERDEM, Mevlüt (2011), “Türkçede Çekim ve Yapım Eklerinin Özellikleri ve Sınırları”, Bilig 58: 71-90.
• ERDEM, Mevlüt (2016), “Türkçede Türetkenlik ve Türetkenliği Ölçme Yöntemleri”, Türkbilig 32: 169-180.
• ERGİN, Muharrem (2009), Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım.
• GENCAN, Tahir Nejat (1979), Dilbilgisi (4. baskı), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• GÖKSEL, Aslı. ve KERSLAKE, Celia (2005), Turkish: A Comprehensive Grammar, London/New York: Routledge.
• GÜLSEVİN, Gürer (2004), “Türkçede Sıra Dışı Ekler ve Eklerin Tasnif-Tanımlanma Sorunu Üzerine”, V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 1267-1283.
• HATİBOĞLU, Vecihe (1981), Türkçenin Ekleri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• JOHANSON, Lars (2004), “Güney Sibirya Türk Dillerinde Adlar ve Sıfatlar *Nouns and Adjectives in South Siberian Turkic Languages+ (Çev. Sema Aslan Demir)”, bilig: Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi 29: 1-27.
• KARAAĞAÇ, Günay (2012), Türkçenin Dil Bilgisi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• KONONOV, Andrey Nikolayeviç (1956), Grammatika Sovremennogo Turetskogo Literaturnogo Yazıka, Moskva/Leningrad: İzdatel’stvo AN SSSR.
• KORKMAZ, Zeynep (2009), Türkiye Türkçesi Grameri: Şekil Bilgisi (3. baskı), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KORNFİLT, Jaklin (1997), Turkish, London/New York: Routledge.
• LEWİS, Geoffrey (2001), Turkish Grammar (2. baskı), Oxford: Oxford University Press.
• ÖNLER, Zafer (2004), “Türkçede +lX (+lı/+li, +lu/+lü) Eki”, V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri, 20-26 Eylül 2004, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 2003–2208.
• TİMURTAŞ, Faruk Kadri (1990), Türkçemiz ve Uydurmacılık, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• TURAN, Zikri (2007), “Türkçenin Yapım ve Çekim Düzeninde Yer Alan Eklerin Sınıflandırılması Nasıl Olmalıdır?”, 4. Uluslar Arası Türk Dili Kurultayı’nda sunulan bildiri, 25- 29 Eylül 2000, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 1835-1844.
• TURAN, Zikri (2018), “Türk Dilinin Eklerini Sınıflandırmanın Esasları”, Türkbilig 35: 97-110.
• UNDERHİLL, Robert (1985), Turkish Grammar (4. baskı), Cambridge/Massachusetts/London: The MIT Press.
• UZUN, Nadir Engin (2006), Biçimbilim Temel Kavramlar, İstanbul: Papatya Yayınları.
• ÜSTÜNOVA, Kerime (2018), Türkiye Türkçesi Ad İşletimi (Biçim Bilgisi) (3. baskı), Bursa: Sentez Yayıncılık.