ÇAĞATAY SAHASINDAN TÜRKÇE ŞİİRLERİ BİLİNMEYEN BİR ŞAİR: HİLÂLÎ-İ ÇAĞATÂYÎ VE BAHR-I TAVÎL’İ

Yıl 2020, Sayı: 49, 137 - 148, 21.08.2020

Büşra Çelik , Banu Güzelderen

https://doi.org/10.21563/sutad.857437

Öz

İran’ın Esterâbâd şehrinde doğan Bedrüddîn Muhammed b. Abdillâh Hilâlî (ö. 1529-30), Çağatay Türklerinden olmasından dolayı Çağatâyî nisbesiyle meşhur olmuş ve Alî Şîr Nevâyî’nin himayesi ile Sultan Hüseyn-i Baykara’ya musahiplik yapmıştır. Türk asıllı olmasına rağmen eserlerini Farsça kaleme alan Hilâlî-i Çağatâyî’nin Farsça Dîvân’ı ile birlikte Şâh u Dervîş, Sıfâtü’l-Âşıkîn ve Leylâ vü Mecnûn adlı üç mesnevisi günümüze ulaşmıştır. E. R. Rustamov, şairin Çağatay Türkçesiyle yazdığı Bahr-ı Tavîl’inden ilk defa bahsederek Hilâlî’nin kendi anadiliyle de eser verdiğini ortaya koymuştur. Bahr-ı Tavîl, şairin elde mevcut bulunan tek Türkçe eseri olması bakımından oldukça önemlidir. Bu makalede Türk edebiyatında bahr-ı tavîl türü ile ilgili bilgiler verildikten sonra Hilâlî-i Çağatâyî’nin hayatı ve eserlerine yer verilmiş; makalenin sonunda Bahr-ı Tavîl’in dil özellikleri ve çeviri yazılı metni sunulmuştur.
•

Anahtar Kelimeler

Hilâlî-i Çağatâyî,, Bahr-ı Tavîl,, Çağatay Türkçesi, 15. Yüzyıl, Alî Şîr Nevâyî, Çağatay Sahası Türk Edebiyatı

Kaynakça

• Aksoyak, İ. H. (2006). Gelibolulu Mustafa Âlî divan I, II, III. Massachusetts: Harvard University Press.
• Aksoyak, İ. H. (2007). Anadolu sahasında ilk Bahr-ı Tavîl Ahmed Paşa’nın mıdır? Turkish Studies, International Periodical for The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 2(4), 84-97.
• Aksoyak, İ. H.(2018). Beyanî’nin bahr-ı tavil’i. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 2(3), 230-242. https://doi.org/10.34083/akaded.460094.
• Ali Şir Nevâyî (2001). Mecālisü'n-Nefāîs I. haz. Kemal Eraslan. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ali Şir Nevâyî (2017). Mecālisü'n-Nefāîs I-II: Herâtî ve Hekimşâh çevirisi mülhakâtı [Herâtî ve Hekimşâh Tezkiresi]. çev. Naci Tokmak. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aras, M. (2010). Mu’în dîvânı (İnceleme-Metin). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Arslan, M. (2004). Antepli Aynî dîvânı. İstanbul: Kitabevi.
• Asrî, Ahmed Cemil b. Mehmed Adnân, Dîvân. Ankara Milli Kütüphane. No. 06 Mil Yz FB 562. vr. 42r.
• Bayram, S. (2006). Azbî Baba hayatı-eserleri-sanatı ve divanı (İnceleme-Tenkitli Metin). Yüksek Lisans Tezi. Edirne: Trakya Üniversitesi.
• Bernardini, M. (2003). Helāli Astarābādi Jagatā'ı. Encyclopaedia Iranica, Vol. XII, 2. Iranica Foundation.
• Beveridge, H. (1987). Hilālī. İslam Ansiklopedisi, Cilt: 5, I. Kısım. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Birgören, H. (2004). Dâniş dîvânı (İnceleme-Metin). Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Borovkov, A. K. (1954). Özbek yazı dilinin kurucusu Ali Şir Nevaî. çev. Rasime Uygun. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, (2), 59-96. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/401855.
• Ceylan, Ö. & Yılmaz, O. (2005). Hazâna sürgün bahâr Keçecizâde İzzet Molla ve Dîvân-ı Bahâr-ı Efkâr. İstanbul: Sahhaflar Kitap Sarayı.
• Dilçin, C. (1983). Örneklerle Türk şiir bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eckmann, J. (2013). Çağatayca el kitabı. çev. Günay Karaağaç. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Erkul, R. (1993). Bir Bahr-i Tavîl örneği ve Birrî Mehmed Dede. Yedi İklim, 5(39), 43-45.
• Eraslan, K. (1970). Doğu Türkçesinde ek uyumsuzluğuna dair. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 18, 113-124. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/157849.
• Ersöz, G. E. (2007). Niʿmetî divanı. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Adana: Çukurova Üniversitesi.
• Ethé, H. (1903). Catalogue of Persian manuscripts in the library of the India office VOL. I. Oxford University.
• Gandjei, T. (2012). Hilālī. Encyclopaedia of Islam, second edition. ed. P. Bearman vd.. ‹http://ekaynaklar.mkutup.gov.tr:2097/10.1163/1573-3912_islam_SIM_2863›. Erişim tarihi: 10.04.2019.
• Gündoğdu, M. K. (1997). Müştak Baba. İstanbul: MEB Yayınları.
• Güner, G. (2013). Kıpçak Türkçesi grameri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Kahraman, B. (1989). Arşî Dîvânı’nın tenkidli metni I-II. Yüksek Lisans Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi.
• Kalkışım, M. (1994). Şeyh Gâlib dîvânı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kaplan, Y. (2016). Fehîm-i Kadîm’in bahr-ı tavîli. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 14, 67-92. http://devdergisi.com/Makaleler/1170661403_5.%20makale.pdf.
• Kaplan, Y. (2018). Klâsik Türk Edebiyatında bilinmeyen bahr-ı tavîller-1: Kadrî ve Zuhûrî’nin Bahr-ı Tavîlleri. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 63, 103-116. https://doi.org/10.14222/Turkiyat3952.
• Karaağaç, G. (1997). Lutfî divanı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kesik, B. (2015). Muhibbî’nin bahr-ı tavîl’i. Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature. 1(2), 55-60. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/181184.
• Kılıç, M. (2017). Bahr-ı tavîl ve Bayburtlu Zihnî’nin iki bahr-ı tavîli. Doğu Araştırmaları. 17, 39-46.
• M. Vâhid (1312). Bahr-ı Tavîl’den bir kıta. Maarif 5(35), 550-551.
• Mermer, A. (2002). XVI. Yüzyıl dîvân şairi Fedâyî ve iki bahr-ı tavîli. İlmî Araştırmalar, 14, 121-129. https://dergipark.org.tr/tr/pub/fsmiadeti/issue/6491/85964.
• Mert, A. (2012). Nâkâm divanı (İnceleme-Tenkidli Metin) (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi.
• Okyay, E. (2005). Senîh-i Mevlevî dîvânı. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi.
• Olgun, T. (1994). Edebiyat lügati. haz. Kemâl Edib Kürkçüoğlu. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Rustamov, E. R. (1963). Uzbekskaya poeziya v pervoy polovine XV veka. Moskova: Izdatelctvo Vostoçnoy Litrraturı.
• Sabir, M. E. (1975). Hophopnâme. haz. A. Mecit Doğru. Ankara: Atak Matbaası.
• Şengün, N. (2006). Nazîr İbrahîm ve dîvânı, (Metin-Muhtevâ-Tahlîl). Doktora Tezi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi.
• Taş, H. (2004). Vahyî divanı ve incelenmesi. (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Tiker, S. (2003). Necmî divânı inceleme-metin. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi.
• Tokmak, A. N. (2018). Nebâtî dîvânı. İstanbul: Yeditepe Üniversitesi Yayınları.
• Yanbal, S. (2009). Şâkir Mehmed Efendi dîvânı. (Doktora Tezi). Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi.
• Yılmaz, İ. (2011). Tavîl. İslâm Ansiklopedisi. (C. 40, s. 183-184). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• _______. Mecmû῾a-ı eş῾âr, Süleymaniye Kütüphanesi, Ali Nihat Tarlan Kitapları 62, 33v-35v.
• _______. Mecmû῾a-ı eş῾âr, Ankara Milli Kütüphane, 06 Mil Yz A 715, 84v-85r.
• _______. Mecmû῾a-ı eş῾âr, Ankara Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Kütüphanesi, İ. Saib Bölümü 172, 42r.