KARAÇAY-MALKAR TÜRKÇESİNDE İŞLEK OLMAYAN İSİM SOYLU KELİME YAPIM EKLERİ

Yıl 2021, Sayı: 51, 183 - 201, 30.04.2021

Adilhan Adiloğlu

https://doi.org/10.21563/sutad.984643

Öz

Bu makalede, Kuzey-Batı (Kıpçak) Türk lehçeleri grubunda yer alan Karaçay-Malkar Türkçesinde artık işlekliğini kaybederek kullanımdan çıkmış veya çok az kullanılan isim soylu kelime yapım ekleri ele alınmıştır. Söz konusu bu ekler önce tespit edilerek alfabetik bir sıralamayla tasnif edilmiş, bilâhare bu eklerin her birinin işlevleri ve kazandırdıkları yeni anlamlar ile eklendikleri kök veya gövdelerle olan ilişkileri örnekler verilerek gösterilmiştir. Ayrıca söz konusu bu eklerin bugünkü Türk lehçelerindeki benzerlerine işaret edilerek örnekler verilmiş, müteakiben Orhon, Eski Uygur, Karahanlı, Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi dönemlerindeki biçim, anlam ve işlevleriyle mukayese edilmek suretiyle söz konusu bu eklerin Karaçay-Malkar Türkçesindeki teşekkül yapısı ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Karaçay-Malkar Türkçesi, işlek olmayan isim soylu kelime yapım ekleri, --,

INFREQUENTLY USED DERIVATIONAL AFFIXES FORMING NOMINALS IN KARACHAY-BALKAR TURKISH

Öz

In this article, the derivational affixes form nominals, which have lost their functionality, or which are rarely used, are discussed in Karachay-Balkar Turkish, which is in the group of North-West (Kipchak) Turkish dialects. These affixes were firstly determined and classified in alphabetical order. The functions of each of these affixes and their new meanings and their relationship with the root or stem to which they were attached were presented with examples. Additionally, examples were given that point out the similarities of these affixes to those in modern Turkish dialects. Then, by comparing the forms, meanings, and functions of the Orkhon, Old Uyghur, Karakhanid, Khorezm, Kipchak and Chagatai periods of the Turkish language, the formation structure of these affixes in Karachay-Balkar Turkish was tried to be revealed.

Anahtar Kelimeler

Karachay-Balkar Turkish, infrequently used derivational affixes form nominals

Kaynakça

• Alkaya, E. (2014). Mişer Tatar Türkçesi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• ALÇS: Atalay, B. (1970). Abuşka lûgatı veya Çağatay sözlüğü. Ankara: Ayyıldız Matbaası.
• Arat, R. R. (1991). Eski Türk şiiri. Ankara: TTK Yayınları.
• Arat, R. R. (1992). Edib Ahmet B. Mahmud Yükneki: Atebetü’l-Hakayık. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Baskakov, N. A. Red. (1966). Karaçay-Malkar tilni grammatikası: fonetika-morfologiya-sintaksis. Appayev, A.M. & Ahmatov, İ.H. & Bayramkulov, A.M. & Boziyev, A.Y. & Goçiyayeva, S.A. & Jaboyev, B.H. & Musukayev, A.H. & Sottayev, A.H. & Habiçev, M.A.(Haz.). Nalçik: KMKB.
• Benzing, J. (1959). Classification of the Turkic languages I. Philologiae Turcicae fundamenta. Tomus primus. Deny, J. & Grønbech, K. & Scheel, H. & Togan Z. V. (Ed.), Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH, 1-5.
• Biray, N. & Ayan, E. & Ercilasun, G. K. (2015). Çağdaş Kazak Türkçesi: ses-şekil-cümle bilgisi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Brockelmann, C. (1954). Osttürkische grammatik der islamischen litteratursprachen mittelasiens. Leiden: E. J. Brill.
• BTAH: Hisamitdinova, F.G. Red. (2011). Başkort tėlėnėñ akademik hüzlėgė: 10 tomda. T. I (A), Öfö: RFAÖGÜ TThEİ Zeynep Bişiyeva “Kitap” Neşriyetė.
• Clauson, S. G. (2007), Türkçede sekizinci yüzyıldan önce kullanılan ekler. Özalan, U. (Çev.). Dil Araştırmaları, 1(1), 185-196.
• Coşkun, V. (2000). Özbek Türkçesi grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Çağatay, S. (1972). Türk lehçeleri örnekleri II. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• Çağatay, S. (1978). Kazan lehçesinde bazı tekitler. Türk lehçeleri üzerine denemeler içinde (s. 168-175). Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• Çengel, H. K. (2017). Kırgız Türkçesi grameri (ses ve şekil bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ČOW: Kúnos, Ignaz (1902). Šejx Sulejman Efendi’s Čagataj-Osmanisches Wörterbuch. Budapest: Publications de la Section Orientale de la Société Ethnographique Hongroise: Franklin-Társulat Nyomdája.
• DLT: Kâşgarlı, M. (2015). Dîvânu Lugâti’t-Türk. Ercilasun, A.B. & Akkoyunlu, Z. (Haz.), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Duman, M. (2008). Eski Türkiye Türkçesi devresinde +La ekli zarfların kullanımı üzerine. Turkish Studies, 3/3, Spring, 345-355.
• Eckmann, J. (1988). Çağatayca el kitabı. G. Karaağaç, (Çev.), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erbay, F. (2007). Türkçede tap- fiilinin anlam özellikleri. Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Eedebiyat Fakültesi Dergisi, 18, 29-41.
• Ercilasun, A. B. (2008). La enklitiği ve Türkçede bir pekiştirme enklitiği teorisi. Dil Araştırmaları, 2, 35-56.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon. Wiesbaden: Otto Harrassov Verlag.
• Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Baskı Evi.
• Eren, H. (2004). Anadolu’da Kafkasya Türkleri II. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, I, 163-249.
• Ergin, M. (2009). Türk dil bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Ersoy, F. (2013). Çuvaş Türkçesindeki +lA eki üzerine. Dil Araştırmaları, 13, Güz, 57-71.
• Ersoy, F. (2017). Çuvaş Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ersoy, F. (2018). Çağdaş Moğolca el kitabı. Ankara: Gazi Kitabevi.
• EUTS: Caferoğlu, A. (2011). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• EZ: Atalay, B. (1945). Ettuhfet-üz-zekiyye fil-lûgat-it-Türkiyye. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gabain, A.V. (1988), Eski Türkçenin grameri. Akalın, M (Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ganiyev, F. (2013). Bugünkü Tatar Türkçesi söz yapımı. Özşahin, M. (Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Habiçev, M. A. (1971). Karaçayevo-Balkarskoye imennoye slovoobrazovaniye. Çerkessk: SKİKÇO.
• Hacilayev, H. M. (1962). Poslelogi i posleslojno-imennıye slova v Karaçayevo-Balkarskom yazıke. Çerkessk: KÇKİ.
• HATS: Ünlü, S. (2012). Harezm-Altınordu Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• İML: Battal, A. (1934). İbnü-Mühenna Lûgati (İstanbul Nüshasının Türkçe Bölüğünün Endeksidir). İstanbul: Devlet Matbaası.
• Kaşgarlı, S. M. (2004). Uygur Türkçesinde la edatı üzerine. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri, C II. içinde (s. 1731-1735). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KB: Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III İndex. Eraslan, K., Sertkaya, O.F. & Yüce, N. (Haz.). İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• KE: Caferoğlu, A. (1931). Abû Hayyân: Kitâb al-idrak li-lisân al-atrâk. İstanbul: Evkaf Matbaası.
• Kinces-Nagy, E. (2012). Çağatayca +(X)mtUl yapım eki hakkında. Ankara Üniversitesi DTCF Türkoloji Dergisi, 19/1, 33-42.
• KMTAS: Guzelanı, J., Ahmatlanı, İ. & Jappulanı, A. (1996). Karaçay-Malkar tilni angılatma sözlügü. Tom I A-J, Nalçik: El-Fa Kitap Basma.
• Kocasavaş, Y. (2003). Çağatay metinlerinde görülen la hakkında. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 242, 183-188.
• Korkmaz, Z. (1959). Türk dilinde +ça eki ve bu ek ile yapılan isim teşkilleri üzerine bir deneme. Ankara Üniversitesi DTCF Dergisi, XVII(3-4), 275-354.
• Korkmaz, Z. (1992). Gramer terimleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi grameri: Şekil bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2010). LA Pekiştirme ek-edatının Türkiye Türkçesi ağızlarındaki uzantıları ve tekrarlama fillerinin yapısı üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1, 7-20.
• Korkmaz, Z. (2018), Türkçede eklerin kullanılış şekilleri ve ek kalıplaşması olayları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KPTS: Toparlı, R. & Vural, H. & Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Levitskaya, L.S. (1976). İstoriçeskaya Morfologiya Çuvaşskogo Yazıka. Moskva: İNGRVL.
• ME: Yüce, N. (1993). Ebu’l-Kasım Carullah Mahmud bin Omar bin Muhammed bin Ahmed Ez-Zamahşarî el-Hvarizmî: Mukaddimetü’l-edeb-hvarizm: Türkçesi ile tercümeli Şuster Nüshası: Giriş, dil özellikleri, metin, indeks. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• MTS: Lessing, F. D. (2003). Moğolca-Türkçe Sözlük, C 1 (A-N). Karaağaç, G. (Çev.). Ankara: TDK Yayınları.
• NF: Ata, A. (1998). Mahmut b. Ali: Nehcü’l-Ferâdîs-Uştmahlarnıñ Açuk Yolı-Cennetlerin Açık Yolu-III-Dizin-Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Nalbant, M. V. (2004), Türkçe enklitik edatı LA. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri, C II içinde (s. 2157-2173). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öner, M. (1998). Bugünkü Kıpçak Türkçesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Önler, Z. (1996). Türkçede -lA zarf eki. Uluslararası Türk Dili Kongresi Bildirileri (1992) içinde (9-15). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öztürk, R. (2010). Yeni Uygur Türkçesi grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Poppe, N. (2016). Moğol yazı dilinin grameri. Karaağaç, G. (Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Räsänen, M. (1957), Materialien zur morphologie der türkischen sprachen. Helsinki: Studia orientalia edidit societas orientalis fennica XXI.
• Şçerbak, A. M. (1977). Oçerki po sravnitelnoy morfologii türkskih yazıkov (imya). Leningrad: İzdatelsvo nauk Leningradskoye otdeleniye.
• Taymas, A. B. (2012). Kazan yurdunda bulunmuş tarihî bir vesika: Sahib Giray Han Yarlığı. (S. Acar, Transkripsiyon.), Tarih İncelemeleri Dergisi, XXVII/1, Temmuz, 185-235.
• Tekin, T. (1987). Tuna Bulgarları ve dilleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (1988). Volga Bulgar kitabeleri ve Volga Bulgarcası. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2006). Orhon yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Togan, A. Z. V. (1981). Umumî Türk tarihine giriş. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Toparlı, R. (1992). İrşâdü’l-mülûk ve’s-selâtin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TTKBS: Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü. Cilt I-II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tulum, M. (1993). -La /-Le ekine dair. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XXVI(1986-1993), 157-164.
• Üstüner, A. (2003), Türkçede pekiştirme, Elazığ: Fırat Üniversitesi Basımevi.
• WRÇTS: Erbay, F. (2011). W. Radloff’un Çağatay Türkçesi sözlüğü. Konya: Aybil Yayınları.
• Yalvar, C. (2018). Deşt-i Kıpçakta Moğol hakimiyeti ve Kuman-Kıpçaklar. Yeditepe Üniversitesi Tarih Bölümü Araştırma Dergisi, 2/1, Ocak, İstanbul, 3-29.
• Yegorov, V.G. (1964). Etimologiçeskiy slovar Çuvaşskogo yazıka. Çeboksarı: ÇKİ.