FİRDEVSÎ-İ TAVÎL’İN TECNÎSÂT-I SÜLEYMÂN U BELKÎS-NÂME ADLI ESERİ VE CİNAS SANATI

Yıl 2022, Sayı: 55, 103 - 134, 26.08.2022

Recep Çelik , Nurgül Sucu Köroğlu

https://doi.org/10.21563/sutad.1163214

Öz

15. yüzyıl şair ve nasiri Firdevsî-i Tavîl tarafından kaleme alınan Tecnîsât-ı Süleymân u Belkîs-nâme; Hz. Süleyman’ın muhtelif kıssalarının ve Sebe melikesi Belkıs’ın hayat hikâyesinin işlendiği, yaklaşık 20.000 beyitten müteşekkil, oldukça hacimli bir mesnevidir. Bizzat Firdevsî tarafından diğer eserlerinde bahsedilmesine ve çeşitli kaynaklarda bu bilgilerin tekrar edilmesine rağmen, yakın zamana kadar bu esere ulaşılamamıştır. Belkîs-nâme, bizim de dâhil olduğumuz bir ekip tarafından gün yüzüne çıkarılmış olup eserin ilim âlemine tam metin olarak sunulabilmesine yönelik çalışmalar hâlen devam etmektedir. Eserin şu anda elimizde, Uppsala ve Gotha nüshaları olmak üzere iki nüshası mevcuttur. Baştan sona cinas sanatı ile kaleme alınmış olması ve özellikle Sebe melikesi Belkıs’ın hayatı gibi, edebiyatımızda daha önce yeteri kadar üzerinde durulmamış bir konuyu detaylı bir şekilde işlemesi, eserin kıymetini artıran özelliklerdir. Bu makalede; öncelikle, mevcut nüshalarından yola çıkılarak eser tanıtılmaya çalışılmış, daha sonra, konuyla ilgili temel kaynaklar da göz önünde bulundurularak cinas sanatına dair detaylı ve yeni bir tasnif yapılmaya çalışılmış, son olarak da bu tasnifin bütün alt maddeleri Belkîs-nâme’den seçilen uygun beyitlerle örneklendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk Şiiri, Cinas, Firdevsî-i Tavîl, Hz. Süleyman, Belkıs, hikâye, mesnevi

FİRDEVSÎ-I TAVIL'S TECNÎSÂT-I SÜLEYMÂN U BELKÎS-NÂME AND THE ART OF PUN

Öz

Tecnîsât-ı Süleymân u Belkîs-nâme, written by the 15th century poet and prose writer Firdevsî-i Tavîl; is a very voluminous masnavi, consisting of approximately 20.000 couplets, in which various tales of Hz. Solomon and the life story of Belkıs, the queen of Sheba, are handled. Although it is mentioned by Firdevsî in her other works and this information is repeated in various sources, this work has not been reached until recently. Belkîs-nâme was unearthed by a team including us, and studies are still continuing to present the work as a full text to the world of science. Currently, we have two copies of the work, Uppsala and Gotha. The fact that it is written from beginning to end with the art of pun and that it deals with a subject that has not been sufficiently emphasized in our literature, such as the life of Sheba's queen Belkıs, are the features that increase the value of the work. In this study; First of all, the work was tried to be introduced on the basis of its existing copies, then a detailed and new classification was tried to be made by considering the basic sources related to the subject, and finally, all the sub-items of this classification were exemplified with appropriate couplets selected from Belkîs-name.

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish Poetry, Pun, Firdevsî-i Tavîl, Hz. Solomon, Belkıs, the story, mathnawi

Kaynakça

• Ahmet Cevdet Paşa. (2000). Belâgat-i Osmâniyye. (Haz. T. Karabey & M. Atalay). Ankara: Çağ Yay.
• Akkaya, H. (1997). Osmanlı Türk edebiyatında Süleyman peygamber ve Şemseddin Sivâsî’nin Süleymâniyyesi (C. 1-2). Cambridge, Mass.: Harvard Üniversitesi, Yakın Doğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü.
• Aksoyak, İ. H. (2017). Ahmed Yesevî’nin Rumelili bir takipçisi Üsküplü Atâ Tuhfetü’l-uşşâk. Ankara: Ahmet Yesevi Üniversitesi Yay.
• Aksoyak, İ. H. (2020). “Üsküplü Atâ”. Türk edebiyatı isimler sözlüğü. Erişim Adresi: http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/ata-uskuplu-ata
• Ambros, E. G. (2018). Şaire özgünlük hakkı tanımak: Firdevsî-i Rûmî’nin Kutb-nâmesi ve Latîfî’nin elitist eleştirisi. Eski Türk edebiyatı araştırmaları dergisi, 1(1), 50-74.
• Ankaravî, İ. R. (1284). Miftâhu’l-belâga ve misbâhu’l-fesâha. İstanbul: Tasvîr-i Efkâr Matbaası.
• Araç, G. (2010). Uzun Firdevsî ve Hakâyık-nâme’si (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Babinger, F. (1927). Die geschichtsschreiber der Osmanen und ihre werke. no. 17, p. 32f. Leipzig.
• Biçer, B. (2005). Firdevsî-i Rumî ve tarihçiliği (Yayımlanmamış doktora tezi). Selçuk Üniversitesi, Konya.
• Bilgegil, M. K. (1989). Edebiyat bilgi ve teorileri (Belâgat). İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Bolelli, N. (2015). Belâgat. İstanbul: İFAV Yay.
• Bursalı Mehmed Tâhir. (1972). Osmanlı müellifleri. İstanbul: Meral Yay.
• Bulut, A. (2014). Belâgat. İstanbul: İFAV Yay.
• Büke, H. (2015). Firdevsî-i Rûmî, Süleymân-nâme (38. cilt), dil özellikleri, metin, söz dizini (Yayımlanmamış doktora tezi). Süleyman Demirel Üniversitesi, Isparta.
• Büyükkarcı, F. (1993). Firdevsî-i Tavîl ve da’vet-nâmesi (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Boğaziçi Üniversitesi, İstanbul.
• Canım, R. (2018). Divan edebiyatının kaynakları. İstanbul: Akıl Fikir Yay.
• Canım, R. (2000). Latîfî, Tezkiretü’ş-şuarâ ve tabsıratü’n-nuzamâ (inceleme-metin). Ankara: AKM Yay.
• Cihan, E. (2019). Firdevsî-i Rûmî’nin süleymân-nâme’sinin 71. cildi (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, Nevşehir.
• Coşkun, M. (2010). Sözün büyüsü edebî sanatlar. İstanbul: Dergâh Yay.
• Çatıkkaş, M. A. (2015). Firdevsî-i Rûmî satranç-nâme-i kebîr. Ankara: TDK Yay.
• Devellioğlu, F. (1997). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yay.
• Dihhudâ, A. E. (1135). Lügat-nâme. Tahran.
• Dilçin, C. (1997). Örneklerle Türk şiir bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.
• Eliaçık, M. (2013). Bazı belâgat kitaplarında tecnîs hakkında bir araştırma. Dede Korkut Türk Dili ve edebiyatı araştırmaları dergisi, 2(4), 75-86.
• Firdevsî-i Rûmî. Münâzara-i seyf ü kalem, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Ktp. nr. 355, s. 4-5.
• Halîmî. Risâle-i tecnîsât ve’t-teşbîhât ve’l-mecâzât, Süleymaniye Ktp., Âşir Efendi, nr. 430/7.
• Hânlerî, P. N. (1373). Ferheng-i edebiyât-ı Fârisî. Tahran.
• Horata, O. (2015). “Halepli Edip”. Türk edebiyatı isimler sözlüğü. Erişim Adresi: http://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/edib-halepli
• İbn Mâce. (2015). Sünen-i İbn Mâce tercümesi ve şerhi. Haydar Hatipoğlu (Haz.), İstanbul: Ravza Yay.
• İmâm Şâfi’î. (2015). el-Müsned (S. Erdoğmuş, Çev.). İstanbul: Sağlam Yayınevi.
• İsen, M. (1994). Gelibolulu Mustafa Âlî, Künhü’l-ahbâr’ın tezkire kısmı. Ankara: AKM Yay.
• Kâtib-i Belhî. (1362). Hadâyıku’s-sihr fî dakâyıkı’ş-şi’r. Tahran.
• Köprülü, M. F. (1969). Firdevsî, Uzun. İslam ansiklopedisi (C. 4, s. 650). İstanbul: MEB Yay.
• Köprülü, O. (1996), Firdevsî Uzun, İslam ansiklopedisi (C. 13, s. 129). İstanbul: TDV Yay.
• Kutluk, İ. (1989). Kınalızâde Hasan Çelebi tezkiretü’ş-şu‘arâ. Ankara: TTK Yay.
• Külekçi, N. (2011). Açıklamalar ve örneklerle edebî sanatlar. Ankara: Akçağ Yay.
• Mehmed Rif’at. (1308). Mecâmi‘u’l-edeb. İstanbul: Kader Matbaası.
• Mehmed Süreyyâ. (1308). Sicill-i Osmânî yâhud tezkire-i meşâhîr-i Osmâniyye. İstanbul: Matbaa-i Âmire.
• Meydanoğlu, A. (2019). Arap dili ve belâgatında cinâs sanatı. Mesned ilahiyat araştırmaları dergisi, 1, 155-167.
• Mîr Sâdıkî. (1376). Vâje-nâme-i hüner-i şâ’irî. Tahran: Çâp-i Devvum.
• Muallim Nâcî. (1307). Istılâhât-ı edebiyye. Yalçın A.& Hayber A. (Haz.) İstanbul: Akabe Yay.
• Muallim Nâcî. (1307). Lügat-i Nâcî. İstanbul: Çağrı Yay.
• Mum, C. (2005). Halepli Edîb dîvânı: inceleme-tenkitli metin-cinaslar sözlüğü (Yayımlanmamış doktora tezi). Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Mutçalı, S. (2012). Arapça-Türkçe sözlük. İstanbul: Dağarcık Yay.
• Olgun, İ. & Parmaksızoğlu, İ. (1980). Kutb-nâme. Ankara: TTK Yay.
• Pertsch, W. (1889). Staatsbibliothek preußischer kulturbesitz, verzeichniss der türkischen hhandschriften der Bibliothek. no. 470, p. 457. Berlin.
• Recâizâde Mahmud Ekrem. (1299). Ta’lîm-i edebiyyât. İstanbul: Mekteb-i Mülkiyye-i Şâhâne Matbaası
• Sa’îd Paşa. (1305). Mîzânü’l-edeb. İstanbul: Şirket-i Mürettibiye Matbaası.
• Saraç, M. A. Y. (2000). Klasik edebiyat bilgisi belâgat. İstanbul: Bilimevi Yay.
• Saraç, M. A. Y. (2004). Edebî sanat terimlerinin Türkçe karşılıkları üzerine. Türk Dili ve edebiyatı dergisi, 32. 131–147.
• Sungurhan, A. (2017). Beyânî Tezkiretü’ş-şu‘arâ. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay.
• Şemîssâ, S. (1374). Nigâhî tâze be-bedî’. Tahran: İntişârât-ı Firdevs.
• Şemseddin Sâmî. (1996). Kâmûsu’l-a‘lâm. Ankara: Kâşgar Neşriyat.
• Tâhirü’l-Mevlevî. (1329a). Nazm ve eşkâl-i nazm. Der-Sa‘âdet.
• Tâhirü’l-Mevlevî. (1329b). Seci’ ve kafiye lügatine zeyl. Der-Sa‘âdet.
• Tarlan, A. N. (1930). Edebî sanatlara dâir. İstanbul: Varoğlu Yay.
• Teclîl, C. (1367). Cinâs der-pehne-i edeb-i Fârisî. Tahran: Müessese-i Mütâla’ât u Tahkîkât-ı Ferhengî.
• Tornberg, C. J. (1849). Codices Arabici, Persici et Turcici bibliothecæ regiæ universitatis upsaliensis. Chapter 1, no: 196 s. 119. Lundæ.
• Türk Dil Kurumu. (1996). Tarama sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
• Türk Dil Kurumu. (1993). Derleme sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
• Türk Dil Kurumu. (2009). Güncel Türkçe sözlük ve yazım kılavuzu. Ankara: TDK Yay.
• Şükûn, Z. (1996). Gencîne-i güftâr ferheng-i Ziyâ. İstanbul: MEB Yay.