MUNZUR VE ANA FATMA ÖRNEKLERİ ÜZERİNDEN TUNCELİ’DE SU KÜLTÜ

Yıl 2022, Sayı: 55, 151 - 176, 26.08.2022

Onur Köse

https://doi.org/10.21563/sutad.1163220

Öz

Tunceli halk inancı içerisinde köklü bir geçmişe sahip su kültü, geçmiş inançların yörede yaşayan izlerine önemli bir örnektir. Eski Türk inanışlarından Anadolu’ya taşınan ve buradaki kadim inançlarla da harmanlanan su kültü, yörede pek çok kutsal mekânda ve ritüelde kendisini göstermektedir. Bu doğrultuda yapılan çalışma, yöre kutsal mekânları Munzur Gözeleri ve akarsuyu ile Ana Fatma ziyaretlerini inceleyerek, su kültünün İslam’la harmanlanarak, Alevi/Kızılbaş inancı içerisinde nasıl yeniden anlam kazandığını ve sürdüğünü ortaya koymaktadır. Yörede bu iki kutsal mekân inancı içerisindeki su kültü aydınlatılmaya çalışılmıştır. Bu amaçla çalışmamız içerisinde ilk olarak eski Türklerde mevcut su kültü incelenmiştir, ardından Tunceli yöresindeki su kültüne genel anlamda değinilmiştir. Son olarak Munzur ve Ana Fatma ziyaretleri, bu ziyaretlerdeki su kültü ve ilişkili olduğu diğer kültler ele alınmıştır. Eski Türklerde mevcut su iyesinin, Tunceli’de Munzur ve Ana Fatma üzerinden yeniden anlam kazandığı sonucuna varılmıştır. Akarsu kenarında yapılan kurban, saçı ve çıra ritüelleri gibi, eski Türk inanç dünyası içerisindeki ritüellerin Tunceli’deki yansımaları tespit edilmiştir. Bu anlamda söz konusu inançsal ve kültürel yansımalar, tarihsel verilerle birlikte açıklanmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Ana Fatma, Eski Türkler, Kutsal Mekân, Munzur, Su Kültü, Tunceli

WATER CULT IN TUNCELİ THROUGH EXAMPLES OF MUNZUR AND ANA FATMA

Öz

The water cult, which has a long history in Tunceli folk belief, is an important example of the traces of past beliefs living in the region. The water cult, which was carried to Anatolia from ancient Turkish beliefs and blended with the ancient beliefs here, manifests itself in many sacred places and rituals in the region. The study we conducted in this direction reveals how the water cult gained a new meaning from the Alevi/Kizilbash belief by examining the local sacred places Munzur Springs and the river and Ana Fatma holy places. The water cult within these two sacred places in the region was tried to be enlightened. For this purpose, in our study, firstly, the existing water cult in the old Turks was examined, then the water cult in the Tunceli region was mentioned in general terms. Finally, the holy places of Munzur and Ana Fatma, the water cult and other related cults in these holy places are discussed. It has been determined that the existing water possessor in the old Turks gained a new meaning in Tunceli through Munzur and Ana Fatma. The reflections of the rituals in the old Turkish belief world in Tunceli, such as the sacrifice, hair and kindling rituals performed by the river, have been determined. In this sense, the religious and cultural reflections in question have been tried to be explained together with historical data.

Anahtar Kelimeler

Ana Fatma, Ancient Turks, Munzur, Sacred Place, Tunceli, Water Cult

Kaynakça

• Altı, A. (2018). Munzur Baba mitolojisi ve tarihsel kaynakları üzerine bir deneme, Munzur Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, VI(12), s. 71-85.
• Ayan, E. (2002). Türk mitolojisinde su kültü ve yada taşı, Türkler ansiklopedisi (C. III, s. 622-629). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Aydın, R. (2019). Desimu ve inanç! Rae haq-Kızılbaşlık nedir? S. Halis (Ed.), Dersim üç dağ içinde (s. 239-256), İstanbul: Notabene Yayınları.
• Baldick, J. (2010). Hayvan ve şaman, İstanbul: Hil Yayın.
• Bars M. E. (2018). Şamanizm’den tasavvufa şamandan sufi/veliye değişim/dönüşümler, Türkbilig Dergisi, 36, s. 75-82.
• Baysal, N. (2019). Türk halk kültüründe su, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Halk Bilimi Anabilim Dalı, İzmir.
• Boratav, P. N. (2012). Türk mitolojisi, Ankara: Bilgesu Yayıncılık.
• Çelik, B. D. (2019). Tunceli yöresi Aleviliğinde ocaklar, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Anabilim Dalı, Malatya.
• Danık, E. (2006). Öteki tanrılar Alevi ve Bektaşi mitolojisi, Ankara: İmge Kitabevi.
• Deniz, D. (2016). Dersim’de su kutsiyeti, Mizur/Munzur nehri ilişkisi, anlamı ve kapsamı ile baraj/hes projeleri, C. Aksu & S. Erensü & E. Evren (Ed.), Sudan sebepler Türkiye’de neoliberal su-enerji politikaları ve direnişler içinde (s. 177-198), İstanbul: İletişim Yayınları,
• Deniz, D. (2014). Yol/Re: Dersim inanç sembolizmine antropolojik bir yaklaşım, İstanbul: İletişim Yayınevi.
• Dulkadir, H. (2018), Dersim’in kutsal mekanları, İstanbul: Ozan Yayıncılık.
• Eliade, M. (1992), İmgeler ve simgeler, (M. A. Kılıçbay, Çev.), Ankara: Gece Yayınları.
• Eliade, M. (1999). Şamanizm, (İ. Birkan, Çev.), Ankara: İmge Kitabevi.
• Eliade, M. (2003). Dinler tarihine giriş, (L. Arslan, Çev.), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Elpe, E. (2014). Dersim’in arkeolojik tarihçesi, 2. Uluslararası Tunceli (Dersim) Sempozyumu Bildiriler Kitabı, (20-22 Eylül 2013, Tunceli), Tunceli.
• Erbay, H. (Ed.). (2016). Dede Korkut kitabı han’ım hey, Ankara: Tobb Yayınları.
• Ergin, M. (2007). Orhun Abideleri, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Ergun, P. (2004). Türk kültüründe ağaç kültü, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Esin, E. (1979). Türk kosmolojisi (İlk devir üzerine araştırmalar), İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• Evliya Çelebi. (2006). Seyahatname (C. III.), S. A. Kahraman & Y. Dağlı (Haz.), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Gezik, E. & Çakmak, H. (2010). Raa Haqi-Riya Haqi Dersim Aleviliği inanç terimleri sözlüğü, Ankara: Kalan Yayınları.
• Gökçe, M. (2018). Konargöçer Türk kültürünün kökenleri, M. Gökçe, E. F. Eroğlu (Ed.), Altaylardan Toroslara konargöçer Türkler içinde (s. 10-27). Muğla: Muğla Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları,
• Gültekin, A. K. (2007). Tunceli’de Sünni olmak: Ulusal ve yerel kimlik öğelerinin Tunceli-Pertek’te etnolojik tetkiki, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Halkbilim (Etnoloji) Anabilim Dalı, Ankara.
• Gülyüz, B. G. (2019). İslam öncesi Türk kültüründe ateş ve ateşe hükmedenler (maddi kültür izleri ışığında), Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, IX(17), s. 201-223.
• Günay, Ü. & Güngör, H. (2003). Başlangıçtan günümüze Türklerin dini tarihi, İstanbul: Rağbet Yayınları.
• Işık, Y. (2012a). Bir tutam Tunceli, Ankara: Tunceli Valiliği Yayınları.
• Işık, Y. (2012b). Tunceli folkloru, Tunceli: Tunceli Valiliği Yayınları.
• İbn Falan. (2017). Seyahatname, Ramazan Şeşen (Haz.), İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• İnan, A. (1986). Tarihte ve bugün Şamanizm materyaller ve araştırmalar, Ankara: TTK Yayınları.
• İnan, A. (1987). Umay İlahesi Hakkında, makaleler ve incelemeler (C: I, s. 397-399). Ankara: TTK Yayınları.
• Kafesoğlu, İ. (2011). Türk milli kültürü, İstanbul: Ötüken Yayınevi.
• Kalafat, Y. (2012), Türk kültürlü halklarda mitler, Ankara: Berikan Yayınevi.
• Kalafat, Y. (2004). Altaylar’dan Anadolu’ya kamizm Şamanizm, İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Kaval, Y. & Koç, A. (2018) Munzur adının kökeni ve Munzur Baba efsanesi’nin sembolik değerler bakımından incelenmesi, Vankulu Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2, s. 41-56.
• Kayabaşı, O. A. (2016). Türk mitolojisinin kutsal dişisi: Umay, International Journal Of Eurasia Social Sciences, 7(22), s. 220-228.
• Koç, A. (2016). Tunceli ili yer adları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Van.
• Köse, O. (2019a), Munzur örneği üzerinden Tunceli (Dersim) yöresindeki eski Türk inançlarının izleri, Genç Kalemler Tarih, Düşünce ve Kültür Dergisi, 6, s. 34-37.
• Köse, O. (2019b). Türk kültüründe dağ ve Düzgün Baba Dağı, Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, I(1), s. 13-24.
• Köse, O. (2021). Tunceli yöresindeki eski Türk inançlarının izleri, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Muğla.
• Kumartaşlıoğlu, S. (2014). Türk kültüründe ateş ve ocak iyeleri, Karadeniz Araştırmaları Dergisi, 43, s. 175-190.
• Kumartaşlıoğlu, S. (2015). Fatma Ana üzerine anlatılan efsaneler, Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, III(6), s. 106-115.
• Ocak, A. Y. (2015). Alevi ve Bektaşi inançlarının İslam öncesi temelleri, İstanbul: İletişim.
• Oymak, İ. (2010), Anadolu’da su kültünün izleri, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 15:1, s. 35-55.
• Özcan, H. & Peker, İ. (2015). Munzur Baba efsanesi üzerine bir değerlendirme, Munzur Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, IV(6), s. 54-67.
• Ögel, B. (2010). Türk mitolojisi I, Ankara: TTK Yayınları.
• Parlayan, M. (2012). Tunceli ve çevresinde halk inanışları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Dinler Tarihi Bilim Dalı, Elâzığ.
• Roux, J.P. (2015). Eski Türk mitolojisi, (M. Y. Sağlam, Çev.), Ankara: Bilgesu Yayıncılık.
• Roux, J.P. (1994.). Türklerin ve Moğolların eski dini, (A. Kazancıgil, Çev.), İstanbul: İşaret Yayınları.
• Saltık, T. (2012). Zamanın döngüsünde Dersim, İstanbul: Fam Yayınları.
• Şayhan, F. (2018). Altay Türklerinin inanmalarındaki su kültünün mitsel okuması, Bilig Dergisi, 87, s. 83-100.
• Şerefhan Bitlisi. (2016). Şerefname, (A. Yegin & O. Aslanoğlu, Çev.), Nubihar Yayınları, C: I, İstanbul.
• Şeşen, R. (2017). İslam coğrafyalarına göre Türkler ve Türk ülkeleri, İstanbul: Bilge Yayınevi.
• Taş, K. (2014). Osmanlı döneminde Dersim ve Kızılbaşlık, 2. Uluslararası Tunceli (Dersim) Sempozyumu Bildiriler Kitabı, (20-22 Eylül 2013, Tunceli), Tunceli, s. 60-90.
• Taş, K. (2012). Tunceli (Dersim) çevresindeki aşiretler ve sosyo-kültürel yapıları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Genel Türk Tarihi Bilim Dalı, Ankara.
• Tuncel, M. (2012). Tunceli, İslam Ansiklopedisi (C. 41, s. 378-380). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Türkyılmaz, A. (2013). İslamiyet öncesi Türklerde su kültü ve günümüze yansımaları, Bilim ve Kültür Uluslararası Kültür Araştırmaları Dergisi, 4, s. 83-100.
• Uraz, M. (1994). Türk mitolojisi, İstanbul: Düşünen Adam Yayınları.
• Yinanç, M. H. (1944). Türkiye tarihi Selçuklular devri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları. http://www.ozgurdersim.com/yazi/ana-fatima-344.htm, Erişim Tarihi: 13.07.2020.
• http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/kalafat_mistik.pdf, Erişim Tarihi: 11.07.2020.
• http://yeniyasamgazetesi1.com/isigin-ve-bilgeligin-sembolu-ana-fatma/, Erişim Tarihi: 13.07.2020.
• http://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Adrese-Dayali-Nufus-Kayit-Sistemi-Sonuclari-2020-37210, Erişim Tarihi 16.03.21.
• Anik Ağcihan, Yaş: 82, Tunceli-Pertek, Görüşme Tarihi: 13.10.2019.
• Burhan Öğmen, Yaş: 75, Tunceli-Merkez, Görüşme Tarihi: 14.08.2019.
• Güneş Aydoğdu, Yaş: 80, Tunceli-Merkez, Görüşme Tarihi: 12.10.2019.
• Saniye Dağtaş, Yaş: 47, Pertek-Kacarlar Köyü, Görüşme Tarihi: 12.08.2019.
• Sultan Köse, Yaş: 80, Pertek-Kayabağ Köyü, Görüşme Tarihi: 03.10.2019.
• Yıldız Dağtaş, Yaş: 67, Pertek-Kacarlar Köyü, Görüşme Tarihi: 12.08.2019.
• Zeynel Batar, Yaş:70, Ovacık-Koyungölü Köyü, Görüşme Tarihi:14.08.2019.