KADI BURHANEDDİN’İ ANLAMAK: DİVANINDAKİ BAZI TABİRLERİN ÇÖZÜMLENMESİ

Yıl 2022, Sayı: 56, 307 - 327, 21.12.2022

Ahmet Kavaklıyazı

https://doi.org/10.21563/sutad.1222351

Öz

Kadı Burhaneddin (1345-1398), XIV. yüzyıl Türk edebiyatının Anadolu sahasındaki önemli temsilcilerinden biridir. Küçük yaştan itibaren iyi bir eğitim almış, kadılık ve vezirlik gibi önemli devlet görevlerinde bulunmuş ve nihayetinde kendi hükümdarlığını ilan etmiştir. Mücadeleler içerisinde bir ömür geçiren Kadı Burhaneddin’in Türk dili ve edebiyatı için asıl önemi ise gazel, rubai ve tuyuğlardan oluşan Dîvân’ından ileri gelmektedir. Şairin âşıkâne bir tarzda yazılmış olan şiirleri, XIV. yüzyılda henüz kuruluş aşamasında bulunan Divan şiiri için önem arz etmektedir. Çünkü bu şiirlerde çok belirgin bir şekilde kendini gösteren lirizm, Kadı Burhaneddin’in Divan şiirinin önde gelen isimleri arasında anılmasına; hatta bu şiirin kurucularından sayılmasına vesile olmuştur. Bununla birlikte onun şiirleri; dili, tek nüsha olan Dîvân’ının imlası, barındırdığı ince hayaller ve maddi kültür ögeleri gibi birtakım etkenler dolayısıyla ilk bakışta kolayca anlaşılamazmış gibi görünür. Bunda onun âlim kişiliğinin etkili olduğu da söylenilebilir. Bu çalışmada ilk önce, şairin Dîvân’ında geçen tabirleri konu edinen çalışmalardan kısaca bahsedilmiş; sonra tespit edilen otuz yedi tabirden on dokuzunun manası çeşitli kaynaklardan yararlanılarak verilmiştir. Geriye kalan ve çalışmanın esasını oluşturan on sekiz tabir ise anlamca daha geniş biçimde çözümlenmeye çalışılmıştır. Bu çalışmayla, tabirlerin çözümlenmesinin bir divanın anlaşılmasındaki rolüne dikkat çekmek amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Divan şiiri, XIV. yüzyıl, Kadı Burhaneddin, tabirler

UNDERSTANDING KADI BURHAN AL-DIN: ANALYSIS OF SOME EXPRESSIONS IN HIS DIVAN

Öz

Kadi Burhan al-Din (1345-1398) is one of the most important representatives of Turkish literature in Anatolia during the 14th century. He received a good education since his earlier ages; he held important state offices as qadi and vizier; and finally, he declared his own sovereignty. The real importance of Kadi Burhan al-Din, who lived a life of challenges, for Turkish language and literature is his Dîvân that is comprised of ghazals, rubais and tuyughs. Poems of the poet that were written in a troubadour-like style are important for Divan poetry which was still at its preliminary stages in the 14th century. Because lyricism, which is very prominent in these poems, lead to Kadi Burhan al-Din becoming one of the most prominent names in Diwan poetry and even one of the founders of this style of poetry. In addition, his poems seem at the first glance as hard to understand due to certain factors such as his language, the spelling in the only copy of Dîvân, fine imagination and elements of material culture. It can be argued that his scholarly personality affected this. Firstly, in this study, the studies that analyzed the expressions in Dîvân of the poet were mentioned briefly, and then, the meaning of 19 out of 37 expressions were described by utilizing various sources. The remaining 18 expressions that comprise the core of the study were tried to be analyzed in a broader meaning. With this study, the aim has been to draw attention to the role of analysis of expressions in understanding a divan.

Anahtar Kelimeler

Diwan poetry, 14th century, Kadi Burhan al-Din, expressions

Kaynakça

• Ahmet Rıfat (2004). Lügât-ı tarihiyye ve coğrafiyye (C 3-4). Ankara: Keygar Neşriyat.
• Ahmet Vefik Paşa (2000). Lehce-i Osmânî (R. Toparlı, Haz.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aksoy, Ö. (1988). Atasözleri ve deyimler sözlüğü 1: Atasözleri sözlüğü. İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• Alemdar, E. (2020). Kadı Burhaneddin Divanının iki yeni tıpkıbasımı Kadı Burhaneddin Ahmed, Kadı Burhaneddin Divanı yeni tıpkıbasım. Ankara: Bitlis Eren Üniversitesi Yayınları, 2019; Kadı Burhaneddin Ahmed, Kadı Burhaneddin Divanı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2020. Türkiyat Mecmuası, 30(2), 811-816. doi: 10.26650/iuturkiyat.836281.
• Ayverdi, İ. (2011). Misalli büyük Türkçe sözlük (C 2). İstanbul: Kubbealtı Yayınları.
• Bakırcı, F. (2018). Kadı Burhaneddin Divanı’nda okçulukla ilgili unsurlar. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11(61), 41-55. doi: 10.17719/jisr.2018.2894.
• Boynukalın, E. (2013). Yemin. TDV İslam ansiklopedisi (C 43, s. 417-420). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Çakır, M. S. (2021). Aşk meydanında canını ortaya koymak yahut klasik Türk şiirinde bir deyim: “Baş oynamak”. Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 45(1), 49-66. Erişim adresi: http://cujos.cumhuriyet.edu.tr/tr/pub/issue/63165/931877.
• Çavuşoğlu, M. & Tanyeri, M. A. (1987). Zâtî Dîvânı III. Cild. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Dehkhodâ, A. E. (1998). Loghatnâme (Encyclopedic dictionary) (vol. 14) (M. Mo’in & J. Shadidi, Eds.). Tehran: Tehran University Publication.
• Enverî, H. (1381). Ferheng-i bozorg-i sohen (C 1, 8). Tehran: İntişârât-i Sohen.
• Eren, H. (2020). Eren Türk dilinin etimolojik sözlüğü (ETDES) (Ş. H. Akalın, Haz.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergin, M. (1980). Kadı Burhaneddin Divanı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Erkan, A. (2012). El-Beyan Arapça-Türkçe büyük sözlük. İstanbul: Yasin Yayınevi.
• Esin, E. (2004). Orta Asya’dan Osmanlıya Türk sanatında ikonografik motifler. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Eyüboğlu, E. K. (1975). Şiirde ve halk dilinde atasözleri ve deyimler (C 2). İstanbul: Doğan Kardeş Matbaacılık.
• Gedik, N. (2022). Ṭāliʿį Türkçe Dįvān [İnceleme-tenkitli metin-açıklama ve notlar]. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Gölpınarlı, A. (2004). Tasavvuftan dilimize geçen deyimler ve atasözleri. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• İpek, A. (2019). Klasik Türk şiirinde Kirmân şehri ve onunla ilgili Farisî bir mecâz-ı örfî: Zîre be-Kirmân. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 46, 111-127. Erişim adresi: http://sutad.selcuk.edu.tr/sutad/article/view/1385.
• Kara, M. & Karadoğan, A. (2014). Türkmen Türkçesi-Türkiye Türkçesi deyimler sözlüğü. İstanbul: Etkileşim Yayınları.
• Kartal, Y. (2020). 14. yüzyıl Anadolu sahası şairlerinden Kadı Burhaneddin, Ahmedî ve Hoca Dehhânî’de atasözleri ve deyimler (Yüksek lisans tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp.
• Kâşgarlı Mahmud (2014). Dîvânu Lugâti’t-Türk (A. B. Ercilasun & Z. Akkoyunlu, Haz.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaymaz, Z. (2021a). Kadı Burhaneddin Divanı’ndaki bir gazel üzerine. Aydın Türklük Bilgisi Dergisi (AY-TBD), 7(12), 141-150. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/atb/issue/61203/880549.
• Kaymaz, Z. (2021b). Tıpkıbasımının yeniden yayınlanması münasebetiyle Kadı Burhaneddin Divanı’nda yeni okuyuşlar. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 5(4), 1632-1645. doi: 10.34083/akaded.1016712.
• Kazan Nas, Ş. (2017). Oğuz Türklerinden bugüne gelen Türk kültürünün izinden: Klâsik Türk şairlerinin dilinden and içmek. Türk Dünyası Araştırmaları, 117(230), 133-148. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/tda/issue/59792/862748#article_cite.
• Kırbıyık, M. (2018). Kadı Burhaneddin’in şiirlerinde savaş ile ilgili hususlar. Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 3, 155-177. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/sema/issue/41285/455744.
• Mehmed Salâhî (2019). Kâmûs-ı Osmânî (C 2) (Ali Birinci, Haz.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Mu‘în, M. (1381). Ferheng-i Mu‘în (C 1). Tehran: İntişârât-ı Adenâ.
• Muallim Nâcî (1995). Lugât-ı Nâci. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Mütercim Âsım (1305). El-Okyanusü’l-basît fî tercemeti’l-Kâmûsi’l-Muhît (C 1, 2, 3). İstanbul: Matbaa-i Bahriye - Cemal Efendi Matbaası.
• Mütercim Âsım Efendi (2009). Burhân-ı katı (M. Öztürk & D. Örs, Haz.). İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ni‘metu’llâh Ahmed (2015). Lügat-i Ni‘metu’llâh (A. İnce, Haz.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Onay, A. T. (2000). Eski Türk edebiyatında mazmunlar ve izahı (C. Kurnaz, Haz.). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Öğüt, S. (1997). Harem. TDV İslam ansiklopedisi (C 16, s. 127-132). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Örs, D. (2009). Siyâvuş. TDV İslam ansiklopedisi (C 37, s. 308-309). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Özdil, H. (2018). Kadı Burhaneddin Divanı’nda toprak ile ilgili hâksâr ifadesinin kullanımı ve düşündürdükleri. Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6(6), 1105-1109. doi: 10.18506/anemon.408049.
• Özdil, H. (2019). Kadı Burhaneddin Divanı yeni tıpkıbasım. Ankara: Bitlis Eren Üniversitesi Yayınları.
• Özyaşamış Şakar, S. (2021). Eski Türkiye Türkçesinin deyimler sözlüğü. İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları.
• Steingass, F. (2005). A comprehensive Persian-English dictionary. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Şemseddin Sami (1996). Kâmûsu’l-a‘lâm Tıpkıbasım (C 1, 4). Ankara: Kaşgar Neşriyat.
• Şemseddin Sami (2020). Kâmûs-ı Türkî (H. Duyar & M. Gülmez, Haz.). Konya: Palet Yayınları.
• Şentürk, A. A. (2016). Osmanlı şiiri kılavuzu 1. İstanbul: OSEDAM.
• Şentürk, A. A. (2017). Osmanlı şiiri kılavuzu 2. İstanbul: OSEDAM.
• Şentürk, A. A. (2019). Osmanlı şiiri kılavuzu 3. İstanbul: OSEDAM.
• Şu‘ûrî Hasan Efendi (2019). Ferheng-i Şu‘ûrî (C 1, 3) (O. Yılmaz, Haz. & D. Örs, Ed.). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Şükûn, Z. (1984). Farsça-Türkçe lûgat gencinei güftar ferhengi Ziya (C 1, 2). İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• Tanyeri, M. A. (1999). Örnekleriyle divan şiirinde deyimler. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Tarlan, A. N. (1958). Kadı Burhaneddin’de tasavvuf. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, C VIII, 8-15. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Tarlan, A. N. (1998). Fuzûlî Divanı şerhi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• TDK-Türk Dil Kurumu (1944). Kadı Burhaneddin Divanı tıpkıbasım. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TDK-Türk Dil Kurumu (2009). Tarama sözlüğü (C 2, 3, 4, 5). (Ö. A. Aksoy & D. Dilçin, Haz.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TDK-Türk Dil Kurumu (2020). Kadı Burhaneddin Dîvân. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tokmak, A. N. (2001). Telaffuzlu Türkçe-Farsça ortak deyimler sözlüğü. İstanbul: Simurg Yayınları.
• Tören, H. (2000). Kadı Burhaneddin Divanında bazı yeni okuyuşlar. İlmî Araştırmalar Dergisi, (9), 209-219. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/fsmiadeti/issue/6486/85858.
• Üçer, M. (1997). Kadı Burhaneddin Divânı’ndaki atasözleri ve deyimler üzerine. A. Aktaş-Yasa & S. Okay-Atılgan (Haz.). Uluslararası Osmanlı Öncesi Türk Kültürü Kongresi Bildirileri (4-7 Eylül 1989) içinde (s. 269-296). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim Kitabevi.
• Vankulu Mehmed Efendi (2015). Vankulu lugati (C 2). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Yontar, M. H. (1995). Kadı Burhâneddin Dîvânı’nın tahlîli (Doktora tezi). Edirne: Trakya Üniversitesi.