-mAç Yapım Eki ve Teşekkülü Üzerine Yeni Düşünceler

Yıl 2023, Sayı: 58, 63 - 88, 28.08.2023

Didem Akyıldız Ay

https://doi.org/10.21563/sutad.1347281

Öz

Türkçede eklerin büyük bir kısmı tek hecelidir. Geri kalan kısmı ise iki veya üç hecelidir. İki veya üç heceli ekler, birden fazla ekin bir araya gelip anlamsal bir bütünlüğe kavuşmuş biçimleridir. Kimi ekler de tek heceli görünmesine rağmen özünde birden fazla ekin zamanla kaynaşarak tek heceye indirgenmesiyle oluşmuştur. Bu eklerden biri de -mAç ekidir. -mAç eki Eski Türkçeden günümüze değin kullanım alanını genişleterek varlığını devam ettiren bir yapım ekidir. Ekin birbirinden bağımsız işlevlerinin bulunması, farklı unsurların birleşerek zamanla tek bir biçimin altında toplanmış olduğunun göstergesi olarak düşünülebilir.
Bu çalışmada -mAç ekinin tarihî ve çağdaş Türk lehçelerindeki örnekleri tespit edilerek işlevlerine göre sınıflandırılmıştır. Ekin teşekkülü ile ilgili daha önceden bilinen <-mA+aş ve <-mA+cA birleşimlerinin yanı sıra bir kısım sözcükte ekin işlevi bakımından <-mA+cI birleşimine sahip olabileceği görülmüştür. Ayrıca ilk iki birleşim ile ilgili yeni bulgular elde edilmiştir. Eke ait bütün veriler detaylı bir şekilde ele alınarak ekle ilgili var olan soru işaretlerinin ortadan kaldırılması hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

-mAç, yapım eki, birleşik ek

The Derivational Suffix -mAç and New Ideas on its Formation

Öz

Most of the suffixes in Turkish are monosyllabic. Some have two or three syllables. Suffixes with two or three syllables are the forms of more than one affix combined and attained a semantic integrity. Although some suffixes appear to be monosyllabic, in essence, they emerged as a result of combining more than one suffix over time and reducing them to one syllable. One of these suffixes is -mAç. The suffix -mAç is a nominalizing suffix that has continued its existence by expanding its usage area from Old Turkish to the present day. The fact that this suffix has independent functions of each other is a proof that different elements have been combined and gathered under a single form over time.
In this study, examples of -mAç suffix in historical and contemporary Turkish dialects were determined and classified according to their functions. In addition to the previously known <-mA+aş and <-mA+cA combinations related to suffix formation; it has been observed that some words may have <-mA+cI combinations in terms of suffix function. In addition, new findings were obtained regarding the first two combinations. It is aimed to eliminate the existing question marks about the suffix by considering all the data of the suffix in detail.

Anahtar Kelimeler

mAç, derivational suffix, compound suffix

Kaynakça

• Arat, R. R. (1979). Yusuf Has Hacip. Kutadgu bilig III, indeks. K. Eraslan, O.F. Sertkaya, N.Yüce (Haz.). İstanbul: Türk Kültürü Araştırmaları Enstitüsü.
• Ata, A. (1997). Kısasü’l-enbiya II (Dizin). Ankara: TDK Yay.
• Atalay, B. (1942). Türk dilinde ekler ve kökler üzerine bir deneme, İstanbul: Matbaai Ebüzziya.
• Atalay, B. (1945). Et-tuhfet-üz-zekiyye fîl-lûġat-it-Türkiyye, Ankara: TDK Yay.
• Banguoğlu, T. (2007). Türkçenin grameri, (8. bs.). Ankara: TDK Yay.
• Barutcu Özönder, S. (1996). Muhakemetü’l-lugateyn. Ankara: TDK Yay.
• Biray, H. (1999). Batı grubu Türk yazı dillerinde isim, Ankara: TDK Yay.
• Caferoğlu, A. (1931). Kitâb al-idrâk li lisân al-atrâk, İstanbul: Evkaf Matbaası.
• Caferoğlu, A. (1993). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Clauson, S.G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish. Oxford.
• Clauson, G. (2007), Türkçede sekizinci yüzyıldan önce kullanılan ekler. (Uluhan Özalan Çev.), Dil Araştırmaları Dergisi, C 1, S 1, 185-196.
• Demirel, E. (2016). Orta Türkçe sözlüklerindeki söz varlığının eş değerlikler bakımından art süremli ve eş süremli karşılaştırması (isimler). (Doktora Tezi). Pamukkale Üniversitesi.
• Deny, J. (2012). Türk dil bilgisi (A. U. Elöve, A.Benzer Çev.). İstanbul: Kabalcı Yay.
• Eckmann, J. (2005). Çağatayca el kitabı. (G. Karaağaç Çev.). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri, Ankara: TDK Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (1973). -maç/-meç Eki Üzerine. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. C. 21. İstanbul, 83-88.
• Ercilasun, A. B.(Ed.) (2007). Türk lehçeleri grameri. Ankara: Akçağ Yay.
• Ercilasun, A. B. & Akkoyunlu, Z. (2014). Dîvânu lugâti’t-Türk (giriş-metin-çeviri-notlar-dizin), Ankara: TDK Yay.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation I-II, Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Ergin, M. (2004). Türk dil bilgisi, İstanbul: Bayrak Yay.
• Gabain, A. V. (1988). Eski Türkçenin grameri (M. Akalın Çev.). Ankara: TDK Yay.
• Gedikli, Y. (2004). dılmaç ~ yalabaç (yalavaç) denklemi, V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri. Ankara: TDK Yay. 1203-1222.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü. Ankara: TDK. Yay.
• Güner, G. (2013). Kıpçak Türkçesinin grameri. İstanbul: Kesit Yay.
• Güzel, F. (2019). Türkiye Türkçesi ağızlarında yapım ekleri. Ankara: TDK. Yay.
• Hacıeminoğlu, N. (2008). Karahanlı Türkçesi grameri. Ankara: TDK Yay.
• Hanser, O. (2007). Türkmen Türkçesi. A.B. Ercilasun (Ed.) Türk Lehçeleri Grameri. (s. 156). Ankara: Akçağ Yay.
• Hatiboğlu, V. (1981). Türkçenin ekleri, Ankara: TDK Yay.
• İlker, A. (2013). Manisa ağzında şimdiki zaman işleviyle kullanılan -macı eki Diyalektolog. 6, 1-6.
• Kara, F. (2011). Zebân-ı Türkî, Erzurum: Fenomen Yay.
• Karaağaç, G. (1997). Lütfi divanı giriş-metin-dizin-tıpkıbasım. Ankara: TDK Yay.
• Karasoy, Y. (1998). Şiban han divanı, Ankara: TDK Yay.
• Kartallıoğlu, Y. & Yıldırım, H. (2007). Azerbaycan Türkçesi. A.B. Ercilasun (Ed.) Türk Lehçeleri Grameri. (s. 939-1008). Ankara: Akçağ Yay.
• Kasaoplu Çengel, H. (2006). Kırgız Türkçesi grameri. Ankara: Akçağ Yay.
• Keskin, E. G. (2020) Türkçede birleşik ekler, İstanbul: Kesit Yay.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi grameri (şekil bilgisi), Ankara: TDK Yay.
• Korkmaz, Z. (2005). Türk Dilinde+ça eki ve bu ek ile yapılan isim teşkilleri üzerine bir deneme. Türk dili üzerine araştırmalar. C. I. Ankara: TDK Yay. 12-84.
• Özcan Gönülal, Yasemin (2020) Asılsız veya işlek olmayan eklerle yeni kelimeler türetilebilir mi?, Dil Araştırmaları, 26, 215-226.
• Özdemir, Emin (1971) Öz Türkçe: -maç /-meç Eki. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi. XXIV/ 239. 382-383.
• Özkan, N. (2007). Gagavuz Türkçesi. A.B. Ercilasun (Ed.) Türk Lehçeleri Grameri. (s. 939-1008). Ankara: Akçağ Yay.
• Pekacar, Çetin (2007), Kumuk Türkçesi. A.B. Ercilasun (Ed.) Türk Lehçeleri Grameri. (s. 939-1008). Ankara: Akçağ Yay.
• Räsänen, M. (1957). Materialien zur morphologie der Türkischen sprachen, Helsinki.
• Sarı, İ. (2017). Türklerde ekonomi. Antalya: NoktaEBook Yay.
• Şemseddin Sami (2010). Kamus-ı Türkî, P. Yavuzarslan (Haz.). Ankara: TDK Yay.
• Kúnos, I. (1902). Sejχ Sulejman Efendi’s Čagataj-Osmanisches wörterbuch, Budapest.
• Tietze, A. (2002). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugati. sprachgeschichtliches und etymologisches Wörterbuch des Türkei–Türkischen. (C.I). A–E, (C.II). E-K. İstanbul: Simurg – Wien: Österreichische Akademie der Wissenschaften.
• Toparlı, R. & Vural, H.& Karaatlı R. (2007). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
• Türk Dil Kurumu. (2009). Tarama sözlüğü. C. I-VIII, (4. bs.) Ankara: Yazar.
• Türk Dil Kurumu (2009), Derleme sözlüğü, XII C., (3. bs.) Ankara: Yazar.
• Türk Dil Kurumu. (2011). Türkçe sözlük. (11. bs.) Ankara: Yazar.
• Uygur, C. (2010). Karakalpak Türkçesi grameri. İstanbul: Kriter Yay.
• Yıldırım, H. (2012). Özbek Türkçesi (dilbilgisi-alıştırmalar-konuşma-metinler). Ankara: Gazi Kitabevi.
• Yüksel, Z.(2007). Kırım Tatar Türkçesi grameri ses ve şekil bilgisi. Ankara: Semih Eğitim Kültür Yay. 218-259
• Zülfikar, H. (2011). Terim sorunları ve terim yapma yolları. Ankara: TDK. Yay.