"How Does Context Generate Term?" - A Functional (Contextual) Approach-Based Overview to the Formation of Turkish Mathematical Terms in the Ottoman Empire

Yıl 2023, Sayı: 60, 267 - 291, 20.12.2023

Şermin Kalafat

https://doi.org/10.21563/sutad.1405520

Cited By: 1

Öz

This article considers Turkish mathematical terms in the Ottoman Empire as an object of cultural linguistics and examines the processes of term formation from the perspective of the functional (contextual) approach in semasiology. In this context, concepts and meaning formations are evaluated through the "language worldview", the well-known principle of language, culture and translation studies, in the focus of historical terminology, as a result of communicative contexts arising from scholar/author-student/interlocutor, source language/target language relations. Furthermore, it is argued that the addressees and targets, which are the reason why Turkish copyrights and translated scientific works are written in Anatolia, directly cause the derivation of terms. In this regard, the article presents a theoretical interpretation based on contextual analysis, emphasizing that the influence of culture and the contexts that make up communication are stronger than morphological methods in the formation of a term.

Anahtar Kelimeler

Term, semasiology, the functional (contextual) approach, mathematics, Turkish, Ottoman Turkish.

‘Bağlam, Nasıl Terim Üretir?’: Osmanlı’daki Türkçe Matematik Terimlerinin Oluşumuna İşlevsel (Bağlamsal) Yaklaşım Temelli Bir Bakış

Öz

Bu makalede Osmanlı’daki Türkçe matematik terimleri kültür dilbilimin bir nesnesi olarak düşünülüp terim oluşum süreçleri kavram bilimindeki (semasiology) işlevsel (bağlamsal) yaklaşım (functional (contextual) approach) açısından inceleniyor. İncelemede, kavram ve anlam oluşumları âlim/yazar-öğrenci/muhatap, kaynak dil-hedef dil ilişkilerinden kaynaklı iletişimsel bağlamların bir sonucu olarak tarihsel terim bilimi odağında dil, kültür ve çeviri bilimin ortak ilkesi “dil dünya görüşü” üzerinden değerlendiriliyor. Bunlara ek olarak, Türkçe telif ve tercüme bilim eserlerinin Anadolu’da yazılış sebebi olan muhatap ve hedeflerin doğrudan terim üretimine sebep oldukları savunuluyor. Bu bakımdan makale, kültürün ve iletişimi var eden bağlamların bir terimin oluşumundaki etkisinin biçim bilgisel yöntemlerden daha kuvvetli olduğunu vurgulamaya yönelik bağlamsal analize dayalı kuramsal bir yorum sunuyor.

Anahtar Kelimeler

Terim, kavram bilimi, işlevsel (bağlamsal) yaklaşım, matematik, Türkçe, Osmanlıca.

Kaynakça

• Almaany. Arapça sözlük. Erişim adresi: https://www.almaany.com/tr/dict/ar-tr/. Erişim tarihi: 21.11.2022.
• Alvarez, R.& Vidal, C. (1996). Translating: A political act. Translation Power Subversion, (s. 1‐10). Clevedon: Multilingual Matters Ltd. Erişim adresi: https://mediazioni.sitlec.unibo.it/. Erişim tarihi: 06.10.2022.
• Arnold, I.V. (1986). The English word. Manual for colleges and Foreign language schools, Moscow: Vysshaya Shkola.
• Aymes, M. (2020). How language change actually took place. Europen Journal of Turkish Studies, 31, 1-28. doi https://doi.org/10.4000/ejts.6914.
• Beck, I. L., McKeown, M. G., McCaslin, E.S. (1983). Vocabulary development: All context are not created equal. The Elemantary School Journal, 83(3), 177-181. doi: 10.1086/461307.
• Bessé, Bruno de, Nkwenti – Azeh, B. & Sager, J. C. (1997). Glossary of terms of used in terminology. Terminology, Vol. 4/1, John Benjamins Publishing Company. doi: 10.1075/term.4.1.08bes
• Bowker L. (2009). Terminology. In: Routledge Encyclopedia of Translation Studies, Second Edition edited by Mona Baker, Gabriela Saldanha. (s. 286 – 290). Adbington: Routledge. doi: 10.4324/9781315678627.
• Bunt, H. (1994a). Context and dialogue control. Think Quarterly 3, 19–34. Erişim adresi: https://citeseerx.ist.psu.edu/document? repid=rep1&type=pdf&doi=b529d039e2ab0ebf95a52f8720811c3760de7274. Erişim tarihi: 01.10.2022.
• Bunt, H. (1994b). Dialogue control functions and interaction design. ITK research report / Institute for Language Technology and Artificial Intelligence; Vol. 54, 1-24. Erişim adresi: https://pure.uvt.nl/ws/portalfiles/portal/1178280/BH5615018.pdf. Erişim tarihi: 01.10.2022.
• Butler, C. S. (2003). Structure and function: A guide to three major structural-functional theories. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins.
• Clark, H. H. (1996). Using language. Cambridge University Press.
• deRosset, L. (2011). The causal-historical theory of reference. Erişim adresi: https://www.uvm.edu/~lderosse/courses/nnn/caus_theor.pdf. Erişim tarihi: 09.11.2022.
• Bayraktar-Erten, N. (2000). Artzamanlı anlambilim açısından Orhon yazıtlarında geçen toplumsal yaşamla ilgili sözcüklerin anlambilimsel değerleri. Türkbilig, 1, 209-218. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/turkbilig/issue/52755/696218. Erişim tarihi: 01.02.2022.
• Fazlıoğlu, İ. (2003a). Osmanlı döneminde ‘bilim’ alanındaki Türkçe telif ve tercüme eserlerin Türkçe oluş nedenleri ve bu eserlerin dil bilincinin oluşmasındaki yeri ve önemi. Kutadgubilig: Felsefe- Bilim Araştırmaları, 3, 151-184. Erişim adresi: http://isamveri.org/pdfdrg/D02431/2003_3/2003_3_FAZLIOGLUI.pdf. Erişim tarihi: 10.11.2022.
• Fazlıoğlu, İ. (2003b). Osmanlı klasik muhasebe matematik eserleri üzerine bir değerlendirme. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 1 (1), s. 345-368. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/talid/issue/43380/528512. Erişim tarihi: 10.11.2022.
• Glynn, D. (2015). Semasiology and onomasiology: Empirical questions between meaning, naming and context. In: Change of paradigms – new paradoxes: Recontextualizing language and linguistics. (J. Daems, & E. Zenner, & K. Heylen, & D. Speelman & H. Cuyckens, ed.). Berlin, München, (s. 47-80). Boston: De Gruyter Mouton, doi: 10.1515/9783110435597-004.
• Kalafat, Ş. (2017). Anadolu (Osmanlı) sahasında yazılmış en eski tarihli Türkçe matematik risâlesi: Mahmûd bin Kâdî-i Manyâs’ın A’cebü’l-üccâb’ı: Hesap bölümü. Turkish Studies, International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish, 243-298. doi: 10.7827/TurkishStudies.12311.
• Kalafat, Ş. (2018a). Kutadgu Bilig’de geçen bazı hesap terimleri. The Journal of International Social Research, 138-157. doi: 10.17719/jisr.2018.2623.
• Kalafat, Ş. (2018b). Uygur sivil belgelerindeki hesapla ilgili söz varlığından hareketle Uygurlarda hesap kavramı ve kültürü. TEKE-Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 2078-2118. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/teke/issue/42447/511119. Erişim tarihi: 06.11.2022.
• Kalafat, Ş. (2019a). Türkçede sıra dışı bir matematik teriminin semantik yolculuğu: “Kara cümle”, Journal of Turkish Studies, International Academic Journals, V. 14, 2425-2448. doi: 10.29228/TurkishStudies.23031.
• Kalafat, Ş. (2019b). Eski Anadolu Türkçesi ile yazılmış bir matematik kitabı: Türkî hisâb- izleksel terimbilimsel inceleme-. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Kalafat, Ş. (2020). Yûsuf bin Kamâl al-Bursevî, Jâmi' al-khisâb ıntroduction-textual analysis-critical edition-translation part I. The Sources of Oriental Languages and Literatures 146. (C. Kafadar & G. A. Tekin, ed.). ABD: published at The Department of Near Eastern Languages and Civilizations, Harvard University.
• Kalafat, Ş. (2020). Yûsuf bin Kamâl al-Bursevî, Jâmi' al-khisâb glossary of terminology-ındex-facsimile part II. The Sources of Oriental Languages and Literatures 147. (C. Kafadar & G. A. Tekin, ed.). ABD: published at The Department of Near Eastern Languages and Civilizations, Harvard University.
• Kâtip Alâ’uddîn Yûsuf. Mürşîdü’l-muhâsibîn. Berlin Nüshası. Almanya Milli Kütüphanesi. Türkçe yazmaları koleksiyonu, 2398 katalog numarası (Ms. or. oct. 2398), 120 varak.
• Kaya, Y. (2022). Kâtip Alâ’uddîn Yûsuf’un Zübde mine’l-hisâb adlı eseri (giriş – inceleme – metin – Türkiye Türkçesine aktarım – terim sözlüğü – dizin – tıpkıbasım). (Yüksek lisans tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giriş.jsp.
• Kripke, S. (2005). Adlandırma ve zorunluluk (B. Açıl, çev.). İstanbul: Litera Yayıncılık.
• Kövecses, Z. (2015). How does context produce metaphors? A contextualist view of conceptual metaphor theory. In: Change of paradigms – new paradoxes: Recontextualizing language and linguistics. (Daems, J, & Zenner, E. & Heylen, K. & Speelman, D. & Cuyckens, H, ed.). (s. 109–115). Berlin: Mouton de Gruyter, doi:10.1515/9783110435597-007.
• McGrath, A. E. (2005). Iustitia dei: A history of the christian doctrine of justification. Cambridge: Cambridge University Press.
• Özçelik, S. (2009). Muhyeddin Muhammed’in Mecma’ü’l-kavâ’id adlı eseri (giriş-inceleme-metin-sözlük) (Doktora tezi). Erişim: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giriş.jsp
• Sager, J. C. (1990). A practical course in terminology processing. Amsterdam: John Benjamins.
• Sager, J. C. (1997). Term formation. In: Handbook of terminology management. (S. E. Wright & G. Budin, (ed.). ( s. 25-41). Amsterdam: John Benjamins
• Schmitter, P. (2008). The theory of word formation in early semasiology: A blank spot on the map of the 19th century linguistics. Language Sciences, 30, 575-596. doi: 10.1016/j.langsci.2007.07.008.
• Sfetcu, N. (2019, August). The causal theory of reference. SetThings (14, 2019). Erişim adresi: https://www.setthings.com/en/the-causal-theory-of-reference/. Erişim tarihi: 09.11.2022.
• Türk Dil Kurumu. Türkçe sözlük. Erişim adresi: https://sozluk.gov.tr/. Erişim tarihi: 23.05.2022.
• Ülken, H. Z. (1958). Felsefeye giriş. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Yalçın, A. (2017). Bilimsel çalışmalarda kavram oluşturma ve sözsüz iletişim kavramları üzerine. Avrasya Terim Dergisi, 5 (2), 74 – 79. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/ejatd/issue/37231/429702. Erişim tarihi: 07.11.2022.
• Yaman, H. & Akkaya, D. (2012). Dil biliminin kelime öğretimine açılan kapısı: Bağlam türleri. Turkish Studies - International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 7/3, 2599-2610. doi: 10.7827/TurkishStudies.3478.