Celâleddin Mengüberdi Zamanında Hârizmşahların İdari ve Mali Gerileyişi

Yıl 2024, Sayı: 61, 69 - 85, 30.04.2024

Abdullah Burgu

https://doi.org/10.21563/sutad.1297973

Öz

Dönemin kroniklerinin verdiği bilgiler ve klasik anlayışa göre Hârizmşahlar Devleti özellikle Moğollarla yapmış oldukları mücadeleler neticesinde yıpranmışlardır. Nihayetinde de Anadolu’ya kadar gelerek 627/1230 yılında Türkiye Selçukluları ile Yassıçemen önlerinde karşılaşmışlar ve bir daha toparlanma şansını yitirmişlerdir. Hâlbuki Hârizmşahları çöküşe sürükleyen esas sebeplerin başında bürokratik geleneğin zayıflaması ve mali sistemin bozulması gelmekteydi. Nitekim Hârizmşahların Orta Çağın en önemli ve hareketli kavşak noktasında kurulup, ticari ve zirai mali imkânlara sahip bir devlet oldukları bilinmektedir. Söz konusu imkânların yitirilmesi ve idari sistemin suistimallerle yıpratılması neticesinde güçlerini kaybetmeye başlamışlardır. Diğer yandan Celâleddin Hârizmşah’ın etrafında ilişki ağlarını yönlendirebilecek bir nüfuza sahip devlet adamları ve emirler yer almışlardır. Yıkılışa giden süreçte devlet adamlarının hırs ve iç çekişmelerini bulmak mümkündür. Bu çalışma Hârizmşahlar Devletinin son dönemlerinde vezaret, mali dîvânlar ve kâtiplerin sebep olduğu idari krizleri ve mali sistemin bozulmasından dolayı yaşanan aksaklıkları incelemeyi amaçlamaktadır. Nitekim Hârizmşahları içeren günümüz çalışmalarında idari ve mali gerileyiş süreci neredeyse hiç ele alınmamıştır. Hatta İbrahim Kafesoğlu, Hârîzmşahlar üzerine hazırladığı monografisinde bu durumun ihmal edildiğini itiraf etmektedir. Araştırmada çağdaş müelliflerin verdiği bilgiler doküman analizi metoduyla yorumlanacak, özellikle Celâleddin Hârizmşah ’ın etrafında şekillenen yıkılış süreci prosopografik tahlile tabi tutulacaktır. Gerektiğinde modern araştırmaların konuyla ilgili kısmi değerlendirmelerine de başvurulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Harezmşahlar, Celâleddin Hârizmşah, Yassıçimen, Vezir, Kâtip

Destekleyen Kurum

yok

Proje Numarası

yok

Teşekkür

yok

Administrative and Financial Decline of the Khārizmshāhs in the Time of Jalāl al-Dīn Menguberdi

Öz

According to the classical understanding and the information of the chronicles of that time, the state of Khārizmshāhs was worn out mainly by the battles with the Mongols. Finally, they came to Anatolia and met the Seljuks of Turkey before Yassıçemen in 627/1230 and lost their chance to recover. However, the main reasons for the collapse of the Khārizmshāhs were the weakening of the bureaucratic tradition and the deterioration of the financial system. It is known that the Khārizmshāhs were a state located at one of the most important and active junctions of the Middle Ages and had financial opportunities for trade and agriculture. Due to the loss of these opportunities and the deterioration of the administrative system with abuses, they began to lose their power. On the other hand, there were statesmen and emirs around Jalāl al-Dīn Khārizmshāh who had the power to direct the networks of relations. The greed and internal conflicts of the statesmen can be found in the process that led to the collapse. The purpose of this article is to examine the administrative crises caused by the vizierate, the financial councils and the scribes, and the disruptions caused by the deterioration of the financial system in the last periods of the Khārizmshāhs state. In fact, the administrative and financial regression process has almost never been discussed in contemporary studies on the Khārizmshāhs. İbrahim Kafesoğlu even admits that this situation was neglected in his monograph on the Khārizmshāhs. In the study, the information provided by contemporary authors is interpreted using the method of document analysis, and in particular, the process of decay shaped around Jalāl al-Dīn Khārizmshāh is subjected to prosopographic analysis. If necessary, partial evaluations of modern research on the subject are also consulted.

Anahtar Kelimeler

Khārizmshāhs, Jalāl al-Dīn Khārizmshāh, Yassıçemen, Vizier, Scribe.

Proje Numarası

yok

Kaynakça

• Belâzürî, Ahmed b. Yahyâ (1988). Fütûhü’l-büldân. Beyrût: Dârü’l-Mektebetü’l-Hilâl
• Cüveynî, Alaaddin Ata Melik (2013). Tarih-i cihan güşa. (M. Öztürk, çev.). Ankara: TTK Yay.
• el-Cüzcânî, Minhâc-i Sirâc. (2015). Tabakât-i Nâsırî Gazneliler, Selçuklular, Atabeglikler ve Hârezmşâhlar. (E. Göksu, çev.). Ankara: TTK yay.
• İbn Bibi. (1996). el-Evamirü’l-Ala’iye fi’l-Umuri’l-Ala’iye (C. 1, M. Öztürk, çev.). Ankara: Kültür Bakanlığı yay.
• Kazvinî, Hamdullah Müstevfî-yi. (2018). Târih-i güzide (M. Öztürk, çev.). Ankara: TTK Yay.
• Korykoslu Hayton. (2015). Doğu ülkeleri tarihinin altın çağı (A. T. Özcan, çev.). İstanbul: Selenge Yay.
• Moğolların gizli tarihçesi (Moğolların kırmızı kitabı (2011). (M. L. Kaya, çev.). İstanbul: Kabalcı Yay.
• Nesevî, Muhammed b. Ahmed. (2021). Celâleddin Hârizmşah biyografisi (N. Asım, çev.). Konya: Hikmetevi Yay.
• Şebânkâreî, Muhammed b. Ali b. Muhammed-i. (2021). Mecma‘u’l-ensâb hânedanlar târihi. (F. Unan, çev.). Ankara: TTK Yay.
• Târih-i Âl-i Selçuk anonim Selçuknâme (2014). (H. İ. Gök & F. Coşguner, çev.). Ankara: Atıf Yay.
• 2. Araştırma/İnceleme Eserler
• Barthold, V. V. (1990). Moğol istilâsına kadar Türkistan. (H. D. Yıldız, haz.). Ankara: TTK Yay.
• Demirci, M. (2022). Yassıçemen savaşına giden süreçte Alâeddin Keykubad ile Celâleddin Harezmşah arasındaki diplomatik münasebetler, elçiler ve mektuplar. Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 7(7), 18- 36.
• https://doi.org/10.47702/sema.2022.21. Erişim Tarihi: 25.12.2023.
• Gürbüz, M. (2005). Hârizmşahlar’da devlet teşkilâtı, ekonomik ve kültürel hayat. (Yayımlanmış Doktora Tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Kafesoğlu, İ. (1983). Harezmşahlar devleti tarihi (485-618/1092-1221). Ankara: TTK Yay.
• Özbayraktar, A. (2023). Hârezm’in Müslümanlar tarafından fethi (32-93/652-712). Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 63(2), 1057-1081. https://doi.org/10.33171/dtcfjournal.2023.63.2.7. Erişim Tarihi: 25.12.2023.
• Roux, J. P. (2006). Orta Asya tarih ve uygarlık. (L. Arslan, çev.). İstanbul: Kabalcı Yay.
• Taneri, A. (1993). Harezmşahlar. Ankara: TDV Yay.