Sibirya'daki Türk-Tatar Şehirciliğine Bir Örnek: Kızıl Tura

Yıl 2024, Sayı: 61, 47 - 67, 30.04.2024

Yusuf Akbaba

https://doi.org/10.21563/sutad.1360861

Öz

Bu çalışma Sibirya’daki Türk-Tatar şehirlerinden biri olan Kızıl Tura’nın konumunu, kuruluşuna dair varsayımları ile ticari ve siyasi ilişkilerini ele almaktadır. Tarihsel sürece bakıldığında, 14. yüzyılın ikinci yarısında Emir Timur’un gerçekleştirdiği askeri seferler sonucunda Trans-Asya yol sisteminde ticaret gerilemiş ve kısa bir süre sonra uluslararası ticaret Trans-Sibirya’ya kaymıştır. Bunun sonucunda Sibirya’da yeni Türk-Tatar şehirleri kurulmaya, hâlihazırda var olanlar da gelişmeye başlamıştır. Çalışmanın temel hipotezi, Sibirya’da Türk-Tatar varlığının yoğun biçimde bulunduğu ve Türk-Tatar şehirciliğinin ve ticari ağının bölge tarihinde önemli bir ağırlığa sahip olduğudur. Bu da Kızıl Tura örneği üzerinden gösterilmiştir. Böylece bu alanda çalışacak olan araştırmacılara fayda sağlamak ve bölgedeki Türk-Tatar varlığını ve bilhassa 16. Yüzyılın sonlarından itibaren sistematik biçimde uygulanan Rus kolonizasyonu sonrası değişen demografik ve siyasi yapının tarih boyunca aynı olmadığını göstermek amaçlanmıştır. Çalışmada ana kaynaklar ve modern yazında yer alan bilgiler karşılaştırmalı olarak değerlendirilmiştir. Bilhassa Rus kronikleri ve dönem haritaları kullanılmıştır. Bu sayede Kızıl Tura hakkında genel bilgiler edinilmeye ve Sibirya'da Türk-Tatar şehircilik geleneğinin varlığı Kızıl Tura üzerinden kanıtlanmaya çalışılmıştır. Sibirya’daki birçok Türk-Tatar şehirlerinin Rusların bölgeye yerleşmesinden sonra ulaşım ağı sisteminin ve bununla bağlantılı olarak ticaretin gerilediği gösterilmiştir. Ayrıca Kızıl Tura’nın, şehircilik geleneğinin yokluğu yahut nüfus azlığı gibi nedenlerle yıkılmadığı sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Sibirya, İşim Hanlığı, Kızıl Tura, Kuzey Ticaret Yolu, Rusya Emperyalizmi

An Example of Turkish-Tatar Urbanism in Siberia: Kyzyl Tura

Öz

This study examines the geographical location, historical origins, and socio-economic and political dynamics of Kyzyl (Kızıl) Tura, a city situated in Siberia and inhabited by the Turkish-Tatar population. Emir Timur's military expeditions in the second half of the 14th century led to a decline in trade along the Trans-Asian road system and subsequently caused international trade to move to Trans-Siberia. In Siberia, the construction of new Turkish-Tatar cities and the expansion of already existing settlements started at the same time. The main argument of this study is that the presence of the Turkish-Tatar population in Siberia was considerable. Additionally, it suggests that the Turkish-Tatar urbanisation and commercial network played a significant role in the historical development of the region, as exemplified by the case of Kyzyl Tura. The objective of this study is to provide advantages to researchers in the field by demonstrating that the Turkish-Tatar presence in the region, as well as the subsequent changes in demographic and political structures following Russian colonisation, have exhibited variations throughout history. The study engaged in a comparative evaluation of data obtained from primary sources and contemporary literature. The utilisation of Russian chronicles and period maps was done. This study seeks to gather comprehensive information on Kyzyl Tura and provide evidence of Turkish-Tatar urbanism in Siberia through the examination of Kyzyl Tura. Research has demonstrated a deterioration in the transport network and trade after the settlement of Russians in numerous Turkish-Tatar cities in Siberia.

Anahtar Kelimeler

Siberia, Ishim Khanate, Kyzyl Tura, North Trade, Russian Imperialism

Kaynakça

• Acar, S. (2016). Sibir Hanlığı. Hayrunnisa Alan, İlyas Kemaloğlu (Ed.), in Avrasya’nın sekiz asrı Çengizoğulları (p. 388-406). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Aka, İ. (2017). Timur ve devleti. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Ahmetbeyoğlu, A. (2011). Tarkan. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (C. 40, s. 19-20). İstanbul: İSAM.
• Alan, H. (2020). Bozkırdan cennet bahçesine Timurlular. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Arslantürk, H. (2020). Sibir hanlığı tarihinin inşasında bir kaynak tahlili: Stroganov Kroniği. Mehmet Alpargu, Fatih Ünal, Murat Özkan, Mesut Karakulak (Ed.), in Genel Türk Tarihi Kaynakları (p. 339-348). Ordu: Ordu Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Atalay, B. (Ed.). (1985). Divanü Lûgat-it-Türk tercümesi (C. I-III). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Atlasi, H. (2011). Sibir tarihi. Kazan: Umid Elektro-Tipografiya. 1911.
• Bahruşin, S. V. (1928), Oçerki po istorii kolonizatsii Sibiri v XVI i XVII vv. Moskva: İzdanie Sabaşnikovıh.
• Baypakov, K. M., Kozıbayev, M. K., Kumekov, B. E., Pişulina, K. A. (1997). İstoriya Kazahstana (s Drevneyşih Vremen do Naşih Dney). T. 2, Almatı: Atamura.
• Boyarşinova, Z. Y. (1967). Zapadnaya Sibir nakanune prisoedineniya k Rossii, Tomsk: İzdatelstvo Tomskogo Universiteta.
• Dançenko, E. M. (2008). K Harakteristike istoriko-kulturnoy situatsii v srednem priirtışye na rubeje rannego jeleznogo veka i Srednevekovya. in Problemı Bakalskoy Kulturı: Materialı Nauçno-Praktiçeskogo Seminara po Problemom Bakalskoy Kulturı (45-60). Çelyabinsk: İzdatelstvo Rifey.
• Ebülgazi Bahadır Han (2020). Şecere-i Türk. (A. Acaloğlu, transl.). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Evirgen, D. and Evirgen, C. (2017). Polatlı Kırım Tatar Türkçesi sözlüğü. Ankara: Öncü Yayınları.
• Fayzrahmanov, G. L. (2007). İstoriya zapadnoy Sibiri. Kazan: Tatarskoe Knijnoe İzatelstvo.
• Fischer, J. E. (1774). Sibirskaya istoriya s samago otkritiya Sibiri do zavoevaniya sey zemli Rossiyskim orujiem, Sankt Peterburg: İmperatorskoy Akademii Nauk.
• Gömeç, S. Y. (2018). Sibirya’da Türk kültürüne dair izler. Türk Dünyası Araştırmaları, 118(232), 143-154.
• Grousset, R. (2011). Stepler imparatorluğu. Halil İnalcık (Transl.). Ertuğrul Tokdemir, Mustafa Dönmez (Ed.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Hamidullin, S. İ. (2016). Oçerk İstorii Başkirskih Rodov Koşso (Kuşçi) Sızgi i Upey, B. A. Aznabayev, M. N. Farhşatov, F. A. Nadrşina (Ed.), in İstoryia Başkirskih Rodov Koşso Sızgi Upey (T. 18, 20-87). Ufa: Kitap.
• Haydarov, T. F. (2017). Goroda i dorogi gosudarstva Şibanidov. D. N. Maslyujenko ve S. F. Tataurov (Ed.), in İstoriya Ekonomika i Kultura Srednevekovıh Tyurko-Tatarskih Gosudarstv Zapadnoy Sibiri (36-40). Kurgan: İzdatelstvo Kurganskogo Gosudarstvennogo Universiteta.
• Hudûdü’l Âlem. (2020). Abdullah Duman, ÖzkanAğarı (Ed.). İstanbul: Ayışığı Kitapları.
• İshakov, D. M. (2018). Klanovaya struktura, in Tyumenskoe i Sibirskoe hanstvo (75-82). Kazan: İzdatelstvo Kazanskogo Universiteta.
• Kafalı, M. (1970). Cuci Ulusu ve Ak-Orda (Altın-Orda), Gök-Orda hanlıkları. Tarih Dergisi, 24, 59-68.
• Karakulak, M. (2019). Haydut ve devlet: Yermak’ın Batı Sibirya seferi. Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, 27, 273-296.
• Karakulak, M. (2020). Sibirya’da Ruslar: Remezov kroniği ve Sibir hanlığı tarihi anlatısı, Mehmet Alpargu, Fatih Ünal, Murat Özkan, Mesut Karakulak (Ed.), in Genel Türk Tarihi Kaynakları (225-239). Ordu: Ordu Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Kemaloğlu, İ. (2019). Sibir hanlığı. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (Ek-2, 505-506). Ankara: İSAM.
• Kızlasov, L. S. (1992). Pismennıe izvestiya o drevnih gorodah Sibiri. Moskva: İzdatelstvo Moskovskogo Universiteta.
• Koblova, E. Y. (2010). İşimskoe hanstvo v istoçnikah i istoriografii. Srednevekovıe Tyurko-Tatarskie Gasudarstva, 2, 36-40.
• Kumekov, B. E. (2013). Arap kaynaklarına göre IX-XI. asırlarda Kimek devleti. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Kurat, A. N. (1940). Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi’ndeki Altın Ordu Kırım ve Türkistan Hanlılarına ait yarlık ve bitikler. İstanbul: Burhaneddin Matbaası.
• Kuun, C. G. (Ed.). (1880). Codex Cumanicus. Budapeşte.
• Maslyujenko, D. N. (2008). Etnopolitiçeskaya İstoriya lesostepnogo pritobolya v srednie veka, Kurgan: İzdatelstvo Kurganskogo Gosudarstvennogo Universiteta.
• Matveyev, A. V. (2018a) Puti soobşeniya i torgovlya. in Tyumenskoe i Sibirskoe Hanstvo (159-172), Kazan: İzdatelstvo Kazanskogo Universiteta.
• Matveyev, A. V. (2018b). Goroda i gorodki. in Tyumenskoe i Sibirskoe Hanstvo (185-203), Kazan: İzdatelstvo Kazanskogo Universiteta.
• Matveyev, A. V. and Tataurov, S. F. (2010). Karta Sibirskogo hanstva: politiçeskoe, ekonomiçeskoe i etniçeskoe Napolnenie, Srednevekovıe Tyurko-Tatarskie Gasudarstva, 2, 57-64.
• Matveyev, A., V. and Tataurov, S. F. (2011). Puti soobşeniya Sibirskih hanstv. Vestnik Omskogo Universiteta, 3, 95-101.
• Matyuşko, İ. V. (2013). Pogrebalnıy obryad koçevnikov XI-XIII.vv. stepnogo priuralya. in Tyurkskie Koçevniki Evrazii (Kimaki, Kipçaki, Polovtsı…) (101-121). Kazan: İhlas İzdatelstvo.
• Mesudi. (2004). Murûc Ez-zeheb (Altın Bozkırlar), (A. Batur, ed.). İstanbul: Selenge Yay.
• Miller, G. F. (1937). İstoriya Sibiri I. Moskva-Leningrad: İzdatelstvo Akademii Nauk SSSR.
• Mollova, M. (1996). Nouvelle interpretation linguistique des devinettes esoteriques du Codex Cumanicus. Oriens, 193-158.
• Nebolsin, P. İ. (1846). Pokorenie Sibiri. Sankt Peterburg: İzdatelstvo Glazunovai Komp.
• Nesterov, A. (2007). Tyumenskoe Hanstvo: Gosudarstvo Sibirskih Şeybanidov v XV v. Uralskoe Vostokovedenie, 2007, 78-84.
• Okladnikov, A. P. (1968). İstoriya Sibiri c drevneyşih vremen do naşih dney tom pervıy. Leningrad: Nauka.
• Okladnikov. A. P. (2009). Tarihin şafağında İç Asya, Denis Sinor (Ed.). in Erken İç Asya Tarihi (61-140). İstanbul: İletişim Yay.
• Orkun, H. N. (2011) Eski Türk Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ögel, B. (1962). İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Ötemiş Hacı. (2009). Çengiz-name. (İ. Kemaloğlu, ed.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Ötemiş Hacı. (2017). Kara Tavarih. (İ. M. Mirgaleyev, E. G. Sayfetdinova, ed.). Kazan: İnstitut İstorii im. Mardjani.
• Özkan, M. (2020). Sibir Hanlığı Tarihine dair bir kaynak incelemesi: Yesipov kroniği, Mehmet Alpargu, Fatih Ünal, Murat Özkan, Mesut Karakulak (Ed.), in Genel Türk Tarihi Kaynakları (197-209). Ordu: Ordu Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Özyetgin, M. (1996). Altın Ordu, Kırım ve Kazan sahasına ait yarlık ve bitiklerin dil ve üslûp incelemesi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Parunin, A. V. (2011). Taybugidı: ot klana k knyajeskoy dinastii, Sredevekovıe Tyurko-Tatarskie Gosudarstvo, 3, 94-111.
• Poçekayev, R. Y. (2009). Pravo zolotoy ordı. Kazan: Fen İzdatelstvo.
• Polnoe sobranie uçenıh puteşestvıy po rossii tom şestıy zapiski puteşestviya akademika, 1824, Sankt Peterburg: İmperatorskoy Akademii Nauk.
• Remezov, S. U. (1697-1711). Horografiçeskaya Kniga Sibiri.
• Remezov, S. U. (1880). Kratkaya Sibirskaya letopis (Kungurskaya). Sankt Peterburg: Tipografiya F. G. Eleonskago i Ko.
• Sabitov, J. M. (2020). Etnogenetiçeskaya istoriya Kimakov v. IX-XII. vekah, in Materialı IV. Vserossiyskoy (Natsionalnoy) Nauçnoy Konferentsii (138-142). Kurgan.
• Safargaliyev, M. G. (1960). Raspad zolotoy ordı. Saransk: Mordovskoe Knijnoe İzdatelstvo.
• Sever, Z. (2020) Semen Ulyanoviç Remezov’un Sibirya atlası (Çertejnaya Kniga Sibiri), Mehmet Alpargu, Fatih Ünal, Murat Özkan, Mesut Karakulak (Ed.), in Genel Türk Tarihi Kaynakları (283-293). Ordu: Ordu Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Sibirskiya letopisi. (1907). Sankt Peterburg: İzdanie İmperatorskoy Arheolografiçeskiy Kommissii.
• Sibirya kronikleri I Yesipov kroniği. (2020). Fatih Ünal, Murat Özkan, Mesut Karakulak, Zafer Sever, Harun Arslantürk (Ed.). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Sibirya kronikleri II Stroganov kroniği. (2020). Fatih Ünal, Murat Özkan, Mesut Karakulak, Zafer Sever, Harun Arslantürk (Ed.). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Sibirya kronikleri III Remezov Kroniği. (2020). Fatih Ünal, Murat Özkan, Mesut Karakulak, Zafer Sever, Harun Arslantürk (Ed.). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Soenov V. İ. and Trifanova C. V. (2013). İstoriya Altaya, Gorno-Altaysk: GAGU.
• Stepanova H. F. and Polyakov, A. V. (2010). Afanasevskaya kultura: İstoriya izuçeniya i sovremennoe sostayanie, in Afanasevskiy Sbornik: Sbornik Nauçnıy Statey (4-15), Barnaul: Azbuka.
• Sümer, F. (2011). Tatarlar, TDV İslâm Ansiklopedisi (XL, s. 168-170). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Svyatko, S., Mallory, J., Murphy, E., Polyakov, A., Reimer, P., Schulting, R. (2009). New radiocarbon dates and a review of the chronology of prehistoric populations from the Minusinsk Basin, Southernsiberia, Russia. Radiocarbon, 51(1), 243-273.
• Şeşen, R. (2001). İslâm Coğrafyacılarına göre Türkler ve Türk ülkeleri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Taşağıl, A. (2018). Göktürkler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Tataurov, S. F. (2017). Arheologiçeskie pamyatniki Sibirskih hanstv poisk markerov, gosudarstvennosti, Zolotoordinskoe Obozrenie, 5(2), 352-362.
• Thomsen, V. (2011). Orhun yazıtları araştırmaları, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Togan, Z. V. (1942). Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi, İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Togan, Z. V. (2020). Başkurtların tarihi. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
• Tombuloğlu, T. (2020). Timurlu devletinde yapılan ittifak evlilikleri. Uluslarası Sosyal Bilgilerde Yeni Yaklaşımlar Dergisi, 4(2), 322-334.
• Tomilov, N. A. (1981). Tyurkoyazıçnoe naselenie zapadno-Sibirskoy ravninı v kontse XVI-pervoy çetvyorti XIX. vv. Tomsk: İzdatelstvo Tomskogo Universiteta.
• Topsakal, İ. (2017). Sibirya tarihi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Ünal, F. (2015). Çarlık döneminde Rusların Sibirya araştırmaları. Uluslararası Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 8(41), 613-647.
• Vilkov, O. İ. (1990). Oçerki Sotsialno-ekonomiçeskogo razvitiya Sibiri kontsa XVI-naçala XVIII v. Novosibirsk: Nauka.
• Vorotıntsev, L. V. (2019). Severnıy transkontinentalnıy torgovıy put v Mongolskuyu epohu (XIII-XV vv.), Vestnik Tomskogo Gosudarstvennogo Universiteta. İstoriya, 69, 19-26.
• Yolsever, U. (2021). Kazak Hanlığı'nın kuruluşu evresinde doğu Deşt-î Kıpçak'ın Siyasi durumu üzerine. ESOGÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 22(2), 619-627.
• Yıldırım, E. (2020a). En Erken Devirlerden Türk Mezarlarına Ölü Yakımı Uygulaması. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 22(1), 28-37.
• Yıldırım, E. (2020b). Türk bozkır kültürünün doğuşu Andronovo kültürü, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Yıldırım, E. (2020c). Türk etnogenezi meselesinde Neolitik- Tunç ve Demir Çağları’ndaki kültürler üzerine bir değerlendirme. Gaziantep University
• Journal of Social Sciences, 19(2), 447-458.
• Yüksel, M. Ş. (2021). Timurlularda din-devlet ilişkisi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Zıkov, A. P., Kosintsev, P. A. and Trepavlov, V. V. (2017). Gorod Sibir-Gorodişe isker, Moskva: Nauka-Vostoçnaya Literatura.