Process Verbs in Dîvânu Lugâti’t Türk: The Concept Field of Decay

Yıl 2024, Sayı: 61, 211 - 236, 30.04.2024

Özge Eker Kavalçalan

https://doi.org/10.21563/sutad.1474181

Öz

In this study, the formation verbs in the concept field of decay in Dîvânu Lugâti't Türk are analysed. Decay is defined in the Turkish Dictionary as deterioration and disintegration by undergoing chemical changes under the influence of microorganisms, loss of strength, durability or formation of stains on the body due to impact, compression. Decay also includes conditions such as suppuration, purulence, distress or corrosion, collapse and getting older with trouble in different sources. Within the framework of these definitions, the decay verbs related to living and non-living beings in Dîvânu Lugâti't Türk are discussed. These decay verbs are categorised as food, goods, clothing, space, nature, decay in human and animal life. Conceptual field is one of the most important semantic tools that provide lexical elements such as nouns and verbs that have a common bond between them Conceptual field is one of the most important semantic tools that provide lexical elements such as nouns and verbs that have a common bond between them to be presented together. In this context, verbs related to decay, which are outnumbering in Dîvânu Lugâti’t Türk, are given within the scope of the concept field. One hundred and thirty three verbs have been identified in totally. On the other hand, verbs, which are in the concept field of decay, conjugated with different morphemes such as -(X)ş-, +lA-n-, -(X)l, -g(X)r, +la-, -t(X)r-, -(X)n-, +laş-. Therefore, the connections, which are established with the subject and object in the syntactic structure, are also described in this study. As can be seen in the evaluation section, when viewed at the other texts of the historical Turkish language, their verbs of the concept field of decay shows similarity with Dîvânu Lugâti’t Türk in terms of structural and syntactic usage.

Anahtar Kelimeler

Dîvânu Lugâti’t Türk, Process Verbs, The Concept Field of Decay, Subject and Object, Historical Turkish Language Texts.

Dîvânu Lugâti’t Türk’te Oluş Fiilleri: Çürümek Kavram Alanı

Öz

Bu çalışmada Dîvânu Lugâti’t Türk’teki çürümek kavram alanına giren oluş fiilleri ele alınmıştır. Çürüme, Türkçe Sözlükte mikroorganizmaların etkisiyle, kimyasal değişikliğe uğrayarak bozulup dağılmak, sağlamlığını, dayanıklılığını yitirmek veya vurulma, sıkışma yüzünden vücutta lekeler oluşması şeklinde tanımlanmaktadır. Çürüme, farklı kaynaklarda da cerahat, irin, sıkıntı veya mihnetten dolayı yıpranma, çökme ve yaşlanma gibi durumları da kapsamaktadır. Bu tanımlar çerçevesinde Dîvânu Lugâti’t Türk’teki canlı ve cansız varlıklara dair çürüme fiilleri ele alınmıştır. Söz konusu çürüme fiilleri, yiyecek, eşya, giyim- kuşam, mekân, doğa, insan ve hayvan yaşamındaki çürümek kavram alanı şeklinde sınıflandırılmıştır. Kavram alanı, aralarında ortak bir bağ bulunan isim ve fiil gibi sözlüksel unsurların bir arada sunulmasını sağlayan en önemli semantik araçlardan biridir. Bu bağlamda Dîvânu Lugâti’t Türk’te çürümeye dair oluş fiilleri kavram alanı çerçevesinde verilmiştir. Toplamda yüz otuz üç fiil tespit edilmiştir. Öte yandan Dîvânu Lugâti’t Türk’te çürümek kavram alanındaki fiiller –d(x), -(X)t-, -(X)ş-,+lA-n-, -(X)l, -g(X)r, +la-, -t(X)r-, -(X)n-, +laş- gibi farklı biçimbirimlerle çekimlenmiştir. Dolayısıyla bu çalışmada söz dizimsel yapı içerisindeki özne ve nesne ile kurulan bağlantılar da betimlenmiştir. Değerlendirme kısmında görüleceği üzere, tarihî Türk dilinin diğer metinlerine bakıldığında da çürümek kavram alanı fiilleri yapısal ve söz dizimsel kullanım açısından Dîvânu Lugâti’t Türk ile ortaklık göstermektedir.
Anahtar Kelimeler:

Anahtar Kelimeler

Dîvânu Lugâti’t Türk, Oluş Fiilleri, Çürümek Kavram Alanı, Özne ve Nesne, Tarihî Türk Dili Metinleri.

Kaynakça

• Arat, R. R. (1979). Kutadgu bilig I- metin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1988). Kutadgu bilig II- çeviri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1992). Atebetü’l Hakayık. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ata, A. (2019). Rabġūzį Kısasü’l – Enbiyā (Peygamber Kıssaları) giriş- metin- dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B. (1970). Abuşka lûgatı veya Çağatay sözlüğü. Ankara: Ayyıldız Matbaası.
• Atalay, B. (2021). Dîvanu Lugâti’t Türk I-II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aydın, E. (2017). Orhon yazıtları Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Banguoğlu, T. (2019). Türkçenin grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bingöl, H. E. (2019). Maytrısimit örneğinde eski Uygurcada fiillerde kılınış. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Canpolat, M. (2018). Behçetü’l Hadaik Fi Mev’izati’l Halaik. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Cin, A. (2012). Süheyl ü Nev-Bahar (inceleme- metin- dizin). Konya: Eğitim Yayınevi.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre- thirteenth century Turkish. London: Oxford at the Calenderon Express.
• Dankoff, R. & Kelly, J. (1985). Mahmud al-Kaşgari, compendium of the Turkic dialects (Diwan Lugat at-Turk) III. (Tekin, Alpay, G., Tekin, Ş., ed.). Washington: Harward.
• Delice, H. İ. (2007). Yüklemin özne ve nesne ilişkisi. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 31(2), 141- 145.
• Delice, H. İ. (2009). Çatı eklerinin bilinmeyen bir işlevi. Atatürk Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, 419- 434.
• Elmalı, M. (2019). Eski Uygurca altı dişli fil hikâyesi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ercilasun, A. B. (2014). Kutadgu Bilig grameri fiil. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2020). Kâşgarlı Mahmud – Dîvânu Lugâti’t-Türk–giriş-metin-çeviri-notlar-dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation (eski Türkçede söz yapımı). London: Brill.
• Erdem, M. (1992). Kitab-ı Güzide (76a 134a) inceleme- metin- sözlük. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gronbech, K. (1942). Komanisches Wörterbuch: Turkischer Wortindex zu Codex Cumanicus. Munksgaard.
• Hamilton, J. R. (2020). Budacı iyi kalpli ve kötü kalpli prens masalının Uygurcası, prens Kalyanamkara ve Papamkara hikayesi. (Korkut, E., Birkan, İ., çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Hengirmen, M. (2009). Dilbilgisi ve dilbilim terimleri sözlüğü. Ankara: Engin Yayınevi.
• Kabak, A. (2021). Köktürk Bengü taşlarında kılınış. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Edirne: Trakya Üniversitesi.
• Kaçalin, M. S. (hzl.). (2011). Nevȃyî’nin sözleri ve Çağatayca tanıklar El-Luġātun’n-Nevā’iyye ve’l-İstişhādātu’l-Caġatā’iyye giriş-metin-dizinler-tıpkıbaskı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karahan, L. (2013). Türkçede söz dizimi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Karahan, A. (2013). Dîvânu Luġati’t Türk’e göre XI. yüzyıl Türk lehçe bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Karamanlıoğlu, A. F. (2019). Seyf-i Sarayî Gülistan tercümesi (Kitâb Gülistan bi’t- Türkî). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kızıldağ, S. H. (2021). Eski Türk yazıtları söz varlığının çağdaş Kuzeybatı (Kıpçak) Türk lehçeleri söz varlığı ile karşılaştırılması (Doktora Tezi). Malatya: İnönü Üniversitesi.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Korkmaz, Z. (2017). Marzuban-name tercümesi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kök, A. (2004). Karahanlı Türkçesi satır- arası Kur’an tercümesi (Tiem 73 1v- 235 v/2) giriş- inceleme- metin- dizin (Doktora Tezi). Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Özyetgin, A. M. (2001). Ebu Hayyan kitabu’l idrak li lisani’l etrak fiil: karşılaştırmalı bir gramer ve sözlük denemesi. Ankara: Türklük Bilgisi Araştırmaları Dizisi.
• Şçerbak, A. M. (2019). Türk dillerinin karşılaştırmalı şekil bilgisi üzerine denemeler (fiil). (Karasoy, Y., Hacızade, N., Gülmez, M. çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, R. (2017). İrşâdü’l Mülûk ve’s – Selâtîn. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ünlü, S. (2004). Karahanlı Türkçesi satır- arası Kur’an tercümesi (Tiem 73 235v/3-450r 7) giriş- metin- inceleme- analitik dizin (Doktora tezi). Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
• Üstünova, K. (2020a). Kendi kendine/ kendiliğinden olma/ oluş bildiren eylemlerin sınıflandırılması üzerine. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 8, 1- 13.
• Üstünova, K. (2020b). Doğa olaylarını anlatan oluş eylemlerinin cümlelerinde öge ekleme, öge çıkarma, öge değiştirme olayları. Dil Araştırmaları Dergisi, 14(27), 65-74.
• Yıldırım, T. (2021). Hüseyin Baykara Dîvȃnı inceleme-metin-dizin-tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yüce, N. (2014). Mukaddimetü’l- Edeb Hvārizm Türkçesi ile tercümeli Şuşter nüshası. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Türkçe Sözlük. Erişim adresi: https://sozluk.gov.tr/
• Kubbealtı Lugatı. Erişim adresi: http://lugatim.com/s/ufunet
• Kubbealtı Lugatı. Erişim adresi: http://lugatim.com/s/%C3%A7%C3%BCr%C3%BCmek