II. MEŞRUTİYET DÖNEMİ ve KANUN-I ESÂSÎ: SİYASAL SİSTEM TARTIŞMALARI EKSENİNDE BİR İNCELEME

Yıl 2023, Sayı: 54, 161 - 192, 03.04.2023

Fatma Sarıaslan

https://doi.org/10.54049/taad.1274413

Cited By: 1

Öz

Hükümet sistemlerinin niteliğinin tespiti türedi bir süreç olmayıp, belirli bir tarihsel bağlamı olan siyasal dönüşümlerin ortaya çıkardığı sorunlara verilen cevap niteliği taşımaktadır; dolayısıyla dinamik bir sürecin ürünüdür. Bu durum dünyanın her yerinde olduğu gibi Türkiye için de geçerlidir. Siyasi ve hukuk tarihimizin ilk Anayasası olan 1876 Anayasası (Kanun-ı Esâsî) çerçevesinde ortaya çıkan ilk yapılanma, siyasi gücün daha ziyade monarşi ve bürokrasi arasında paylaştırıldığı parlamenter sistem benzeri bir nitelik göstermiştir. Birinci ve İkinci Meşrutiyet dönemlerinin, gerek yürütmenin yasama organı ile gerekse yürütmenin unsurlarının kendi içerisindeki ilişkiler bağlamında sürekli bir devinim ve kuvvet kaymaları ile dolu bir zaman dilimi olduğu aşikârdır. Bu dinamik ve devingen süreçte, 1909 değişikliklerini mümkün kılan 23 Temmuz 1908 tarihli İkinci Meşrutiyet, Osmanlı yönetim sistemine ilk defa gerçek anlamda parlamenter bir nitelik kazandırması açısından önemli bir dönüm noktasıdır. Bu bağlamda günümüzde 1982 Anayasasında yapılan değişiklikler ekseninde ortaya çıkan tartışmaların tarihsel ipuçlarının yakalanması anlamında İkinci Meşrutiyet dönemi ziyadesiyle önemlidir. Çalışma bu perspektifle, hukuk tarihimizin ilk anayasası ile inşa edilen ve 1877’de kesintiye uğramakla birlikte İkinci Meşrutiyetle tekrar dirilen Osmanlı parlamento deneyimini öne çıkaran yönleriyle ortaya koymak ve günümüz tartışmalarına tarihsel bir zemin olmak amacıyla kaleme alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

1876 Anayasası (Kanun-ı Esâsî), Meşrutiyet, Meclis, Parlamenter sistem, Başkanlık sistemi

Constitutional Monarchy II and Kanun-ı Esâsî: An Analysis in the Context of the Political System Discussions

Öz

Determining the nature of government systems is not an upstart process but a response to the problems posed by political transformations with a specific historical context; therefore, it is the product of a dynamic process. This situation is valid for Turkey as well as all over the world. The first structuring that emerged within the framework of the Constitution of 1876 (Kanun-ı Esâsî), the first Constitution of our political and legal history, showed a parliamentary system-like nature in which the political power was instead shared between the monarchy and the bureaucracy. The First and Second Constitutional Monarchy periods were full of constant movement and power regarding the relations between the executive and the legislative body and the executive elements. In this dynamic and dynamic process, the Second Constitutional Monarchy of 23 July 1908, which made the 1909 changes possible, was a significant turning point giving the Ottoman administrative system a truly parliamentary character for the first time. In this context, the Second Constitutional Period is crucial in catching the historical clues of the debates that emerged in the axis of the changes made in the 1982 Constitution. With this perspective, the study was written to put forward the Ottoman parliamentary experience, built with the first constitution of our legal history and interrupted in 1877, resurrected with the Second Constitutional Monarchy, and to be a historical ground for today’s debates.

Anahtar Kelimeler

The Constitution of 1876 (Kanun-ı Esâsî), Constitutional monarchy, parliament, Parliamentary system, Presidential system

Kaynakça

• Abadan, Y, ‘Osmanlı İmparatorluğu’nda Anayasa Sistemine Geçiş Hareketleri’ içinde Hamit Emrah Beriş (der.) Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin 100. Yılına Armağan: Meclis ve Milli Egemenlik Yazıları Seçkisi (TBMM 2022) 73-108.
• Ahmad, F, Bir Kimlik Peşinde Türkiye (İstanbul Bilgi Üniversitesi 2019).
• Ahmad, F, İttihat ve Terakkî: 1908-1914 (Kaynak, 1999).
• Ahmad, F, İttihatçılıktan Kemalizme (Kaynak, 1999).
• Ahmad, F ve Dankward A. R, ‘İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler: 1908-1918’ (1975-1976) 4-5 Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi 245-284.
• Akgül, M. E, Hükümet Sistemleri Tartışması ve Türkiye Örneği (Turhan 2015).
• Akşin, S, ‘Fedakâran-ı Millet Cemiyeti’ 1975 29 (1-2) Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi 125-136.
• Akşin, S, Jön Türkler ve İttihat ve Terakkî (İmge Kitabevi 2017).
• Aldıkaçtı, O, Anayasa Hukukumuzun Gelişmesi ve 1961 Anayasası (İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi 1982).
• Alkan, M. Ö, Osmanlı’dan Günümüz Darbeler (Tarih Vakfı Yurt 2016).
• Alkan, M. Ö, ‘Resmi İdeolojinin Doğuşu ve Evrimi Üzerine Bir Deneme’ içinde Mehmet Ö. Alkan (der.) Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Cilt 1 (İletişim 2001) 377-407. 
• Armağan, S, ‘Türkiye’de Parlamento Seçimleri’ içinde Hamit Emrah Beriş (der.) Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin 100. Yılına Armağan: Meclis ve Milli Egemenlik Yazıları Seçkisi (TBMM 2022) 329-369.
• Armağan, S, 1961 Anayasası ve Bakanlar Kurulu (İstanbul Üniversitesi 1978).
• Aydın, M. A, ‘Kānûn-ı Esâsî’ 2001 24 TDV İslâm Ansiklopedisi 328-330.
• Başgil, A. F, ‘Türkiye Esas Teşkilatı ve Siyasi Rejimi’ içinde Hamit Emrah Beriş (der.) Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin 100. Yılına Armağan: Meclis ve Milli Egemenlik Yazıları Seçkisi (TBMM 2022) 231-255.
• Baykal, H, Türk Basın Tarihi (1831-1923) (Afa 1990).
• Birinci, A, Hürriyet ve İtilaf Fırkası (Dergâh 1990).
• Bozkurt, G, Batı Hukukunun Türkiye’de Benimsenmesi: Osmanlı Devletinden Türkiye Cumhuriyetine Resepsiyon Süreci (1839-1939) (Türk Tarih Kurumu 2020).
• Çalen, M. K, ‘1909 Kanun-i Esasî Tadîlâtı’ 2012 2(4) Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 129-140.
• Davison, R, H, Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform, 1856-1876 (Agora 2005).
• Demir, F, Osmanlı Devleti’nde II. Meşrutiyet Dönemi Meclis-i Meb’ûsan Seçimleri 1908-1914 (İmge Kitabevi 2007).
• Easton, D, A System Analysis of Political Life (Wiley 1965).
• Eldem, E, ‘Resimli Basında 1876 Darbesi’ içinde Mehmet Ö. Alkan (haz.) Osmanlı’dan Günümüz Darbeler (Tarih Vakfı Yurt 2016) 32-40.
• Eroğul, C, ‘1908 Devrimi’ni İzleyen Anayasa Değişiklikleri’ içinde Sina Akşin, Sarp Balcı ve Barış Ünlü (ed.) 100. Yılında Jön Türk Devrimi (Türkiye İş Bankası Kültür 2010) 85-139.
• Gazel, A. A, ‘Osmanlı Devleti’nde Parlamento Fesihleri (1877-1920)’ Bahar 2022 35 Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi 67-101.
• Gelvin, J. L, Modern Ortadoğu Tarihi (1453-2015) (Timaş 2019).
• Gözler, K, Anayasa Hukukunun Genel Teorisi Cilt I (Ekin 2010).
• Gözler, K, Kısa Anayasa Hukuku (Ekin 2018).
• Gözler, K, Türk Anayasa Hukuku Dersleri (Ekin 2011).
• Gözler, K, Türk Anayasa Hukuku (Ekin 2000).
• Güneş, İ, Türk Parlamento Tarihi: Meşrutiyete Geçiş Süreci: I. ve II. Meşrutiyet, I. Cilt (TBMM Vakfı 1997).
• Güneş, İ, ‘1912 Seçimleri ve Eskişehir’de Meydana Gelen Olaylar’ 1992 56 (216) Belleten 459-482
• Gürdoğan B, ‘İkinci Meşrutiyet Devrinde Anayasa Değişiklikleri’ 1959 16 (1) Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 91-105.
• Hanioğlu, M. Ş, Bir Siyasal Örgüt Olarak Osmanlı İttihat Terakkî Cemiyeti ve Jön Türklük (1889-1902) Cilt. 1 (İletişim 1986).
• Kabasakal, M, Türkiye’de Siyasal Parti Örgütlenmesi 1908-1960 (Tekin 1991).
• Kerimoğlu, H. T, Osmanlı’da Devrim ve Fedakâran-ı Millet: İstibdat Dönemi Sürgün ve Firarilerinin Devr-i Hürriyet’te Mücadeleleri (Tarih Vakfı Yurt 2018).
• Kili, S, Gözübüyük, Ş, Türk Anayasa Metinleri (Sened-i İttifaktan Günümüze) (Türkiye İş Bankası Kültür 2000).
• Mardin, Ş, Jön Türklerin Siyasî Fikirleri (1895-1908) (İletişim 2003).
• McCormick, J, Karşılaştırmalı Siyaset ve Yönetim Sistemleri (Felix 2020).
• Okandan, R. G, Âmme Hukukumuzda İkinci Meşrutiyet Devri (İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi 1947).
• Okandan, R. G, Parlamentarizm ve Bugünkü Şekli (Ahmed İhsan Basımevi 1936).
• Okandan, R. G, Umumi Amme Hukuku (İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi 1976).
• Okandan, R, ‘Amme Hukukumuz Bakımından Tanzimat, Birinci ve İkinci Meşrutiyet Devirlerinin Önemi’ 1949 15 (1) İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası 14-33.
• Oktay, C, Siyasal Sistem ve Bürokrasi: Yükselen İstemler Karşısında Türk Siyasal Sistemi ve Kamu Bürokrasisi (Der 1997).
• Oktay, C, Siyaset Yazıları: “Hum Zamirinin Serencamı” ve Diğerleri (Der 1998).
• Özbudun, E, 1924 Anayasası (İstanbul Bilgi Üniversitesi 2012).
• Özbudun, E, Türk Anayasa Hukuku (Yetkin 2018).
• Özbudun, E, 1921 Anayasası (Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi 1992).
• Özyurt, D, Abdulkadir S, ‘Türk Anayasalarına Hükûmet Sistemleri Perspektifinden Bir Bakış’ 2021 67 Adalet Dergisi 163-204.
• Prens Sabahattin, Türkiye Nasıl Kurtarılabilir ve İzahlar (Ayraç 1999).
• Roskin, M. G, Çağdaş Devlet Sistemleri: Siyaset, Coğrafya, Kültür (Adres 2020).
• Şentop, M, ‘Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminde İki Defadan Fazla Cumhurbaşkanı Seçilememe Kuralı’ Nisan 2022 50 TAAD Türkiye Adalet Akademisi Dergisi 1-40.
• Tanör, B, İki Anayasa 1961-1982 (On İki Levha 2013).
• Tanör, B, Osmanlı Türk Anayasal Gelişmeleri (1789-1980) (Afa 1996).
• Tunaya, T. Z, Hürriyetin İlanı İkinci Meşrutiyetin Siyasi Hayatına Bakışlar (İstanbul Bilgi Üniversitesi 2004).
• Tunaya, T. Z, Siyasal Partiler - İkinci Meşrutiyet Dönemi Cilt 1 (İletişim 1998).
• Tunaya, T. Z, Türkiye’de Siyasal Partiler (1859-1952) (Arba 1952).
• Ünüvar, K, ‘İttihatçılıktan Kemalizme: İhyadan İnşaya’ içinde Tanıl Bora, Murat Gültekingil (eds.) Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Cilt I, Cumhuriyet’e Devreden Düşünce Mirası: Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi (İletişim 2003) 129-142.
• Weber, M, Sosyoloji Yazıları, (İletişim 1998).
• Yayla, A, Karşılaştırmalı Siyasal Sistemler (Adres 2017).
• Yazıcı, S, Fatih Y, ‘Tarihsellik ve Kuramsallık Arasında: 1921 ve 1924 Anayasalarında Kuvvetler Birliği/Ayrılığı Tartışması’ 2011 59 Bilig: Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi 235-254.
• Zürcher, E. J, Milli Mücadelede İttihatçılık (İletişim 2003).
• Zürcher, E. J, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi (İletişim 2013).