et-Tefsîrü’l-Me’mûn Adlı Eseri Çerçevesinde Me’mûn Hammûş’un Bilimsel Tefsire Yaklaşımı

Yıl 2022, , 395 - 430, 30.04.2022

Sümeyye Akpınar , Mustafa Karagöz

https://doi.org/10.31121/tader.1075907

Cited By: 2

Öz

Modern dönemde popüler bir yaklaşım olarak karşımıza çıkan bilimsel tefsir, teorik ve pratik açılardan değerlendirilmiş ve hakkında pek çok şey söylenmiştir. Bilimsel tefsiri incelemeye yönelik çalışmalarda bu tefsir çeşidinin daha çok “savunma” veya “karşı çıkma” bakış açısıyla ele alındığı görülmektedir. Bu araş-tırma, ilgili tartışmalara katkı sağlayacağı ana hipotezinden hareketle; hem “modern dönem müfessiri” hem de “bilim insanı” kimliğiyle dikkati çeken Me’mûn Hammûş’un bilimsel tefsire yaklaşımını konu edinmiştir. Daha açıkçası, çağdaşı olduğumuz bir müfessir-bilim insanının; bilimsel tefsir hakkındaki fikirlerinin neler olduğunun ve tefsirinde bilimsel tefsir türünden yorumlara yer verip vermediğinin tespi-ti, araştırmanın temel sorunudur. Hammûş’un bu tefsir ekolüne dair düşüncelerini belirlemeyi ve irdele-meyi amaçlayan araştırma; hacmin gereğinden fazla genişlememesi için kapsamını müfessirin tefsiriyle sınırlı tutmuştur. Araştırma; tefsirin tasvirî/betimleyici bir yöntemle incelenmesi, bilimsel tefsir örnekleri-nin belirlenmesi ve gerektiğinde bu örneklerin literatürdeki diğer çalışmalarla mukayese edilmesi suretiyle yürütülmüştür. Araştırma sonucunda, müfessirin bilimsel tefsir hususunda orta yolu tuttuğu ve bazı şart-lara uyulduğu takdirde tefsirde bilimsel bilgilerden istifade edilebileceğini düşündüğü yargısına varılmıştır. Müfessirin formasyonu da göz önünde bulundurulduğunda ulaşılan bu sonucun, bilimsel tefsire önemli bir perspektif kazandırdığı söylenebilir. Ayrıca bir bütün olarak değerlendirildiğinde et-Tefsîrü’l-me’mûn’un, bilimsel bir tefsir olarak nitelendirilmesinin mümkün gözükmediğini belirtmek gerekir. Zira içerisinde bilimsel tefsir kapsamında görülebilecek kimi açıklama ve yorumlar bulunmakla birlikte, söz konusu eser, baştan sona bilimsel tefsir metoduyla yazılmış olmayıp, klasik çizgide kaleme alınmıştır. Üstelik müfessir; bilimsel tefsire konu olan bazı âyetlerin bilimsel bilgilerle yorumlanmasını eleştirmiş, bu türden diğer bazı âyetleri tefsir ederken de bilimsel verilere referans yapma ihtiyacı hissetmemiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Hammûş, et-Tefsîru'l-me'mûn, Bilimsel Tefsir, Kur'an, Bilim

Ma’mūn Hammūsh’s Approach to Scientific Tafsīr within the scope of his Work at-Tafsīr al-Ma’mūn

Öz

There has been profound debate and discussion around scientific tafsir -an exegesis approach- that has gained prominence in modern times. It has been studied in theory and practice, and numerous opi-nions have been expressed regarding it. Within the studies that are directed towards scientific tafsir, it is observed that this kind of tafsir is discussed with the perspective of “defence” or “objection”. Based on the assumption that his thought will contribute to these discourses; this research seeks to examine Ma’mūn Hammūsh’s approach to scientific tafsir since he draws attention with his dual identity as “a contemporary mufassir” and “a scientist.” More precisely, the main issue of this research is to detect what a contemporary mufassir/scientist’s ideas are and whether he used scientific comments in his tafsir. The research aims to determine Ma’mūn Hammūsh’s views on the tafsir genre, to avoid excessi-ve lengthiness, the scope of our study has been limited to his tafsir work. The study was conducted by employing a descriptive method to examine the tafsir, identifying examples of scientific commentary in his book, and comparing these examples to those found in related literature. The research revealed that he steered a middle course in scientific tafsir and thought that scientific knowledge could be utilised in tafsir provided specific conditions are fulfilled. Conclusively, given the mufassir’s educational backgro-und, this perspective can be said to be significant to scientific tafsir discourse. Moreover, when consi-dered wholistically, it is necessary to indicate that it does not seem possible to qualify at-Tafsiru’l-ma’mûn as a scientific tafsir. Though there can found some comments and explanations in it that can be consi-dered within the framework of scientific tafsir, the piece was not authored by means of scientific tafsir method but it was authored by means of classical methods. Furthermore, the mufassir criticized the interpretation of some verses that are subject to scientific tafsir through scientific knowledge and did not feel any need to refer to scientific facts while explaining other similar verses.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Hammūsh, at-Tafsīr al-ma’mūn, Scientific Tafsir, Qur’an, Science

Kaynakça

• Akbaş, Ahmet. Bilimsel Tefsir Üzerine. İstanbul: Nida Yayıncılık, 2017.
• Akbaş, Ahmet. “Kur’ân’ın Bilimsel Veriler Işığında Yorumlanmasına Yönelik Eleştirilerin Kritiği”. Kur’ân ve Pozitif Bilim. ed. Turan Çalışkan. 249-308. İstanbul: KURAMER Yayınları, 2020.
• Akk, Hâlid Abdurrahmân. Usûlü’t-tefsîr ve kavâiduh. Beyrut: Dârü’n-Nefâis, 2. Basım, 1986.
• Aktay, Yasin. “Bilim ve Din Arasında Meşruiyet Alışverişinin Hermenötik Bağlamı”. Kur’ân ve Pozitif Bilim. ed. Turan Çalışkan 15-54. İstanbul: KURAMER Yayınları, 2020.
• Albayrak, Hâlis. Tefsir Usulü. İstanbul: Şule Yayınları, 4. Basım, 2014.
• Ateş, Abdurrahman. “Geçmişten Günümüze Bilimsel Tefsir Ekolü”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 2/4 (2002), 117-141.
• Ateş, Abdurrahman. “Keşfü’l-Esrâr: Bilimsel Tefsir Hareketinin XIX. Asırdaki İlk Muharriki”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 44/1 (2003), 111-134.
• Atik, M. Kemal. “İskenderânî, Muhammed b. Ahmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/573-574. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Aydar, Hidayet. “Cumhuriyet Dönemi Tercüme Kur’an Tefsirleri Üzerine İstatistiksel Bir Değerlendirme”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/7 (2015), 1-46.
• Aydın, Hayati. “Bilimsel Tefsir ve İlmî Değeri”. Kur’ân ve Pozitif Bilim. ed. Turan Çalışkan. 93-110. İstanbul: KURAMER Yayınları, 2020.
• Bağış, Mehmet. “Beydâvî’nin Envâru’t-Tenzîl’inde Bilimsel Tefsir”. Şehr-i Nuh Uluslararası Multi Disipliner Çalışmalar Kongresi. ed. Gültekin Gürçay. 8-20. b.y.: İKSAD, 2018.
• Baljon, J.M.S. Kur’an Yorumunda Çağdaş Yönelimler, çev. Şaban Ali Düzgün. Ankara: Fecr Yayınları, 1994.
• Belevî, Ahmed. Mevsûatü’n-nebe fî i‘câzi’l-Kur’âni’l-ilmî. Amman: Dârü’l-Me’mûn, 2010.
• Bıyıkoğlu, Yakup. “Muhaşşî Sinan Efendi’nin ‘Hâşiye ‘Alâ Tefsiri’l-Kâdî’ İsimli Eserinde İlmî Tefsire Dair Yaklaşımları”. Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi (İHYA), 5/1 (Ocak 2019), 218-233.
• Binnebî, Mâlik. Kur’ân-ı Kerîm Mucizesi. çev. Ergün Göze. Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• Bucaille, Maurice. Tevrat, İnciller, Kur’an-ı Kerim ve Bilim. çev. Suat Yıldırım. İzmir: TÖV Yayınları, 8. Basım, ts.
• Bûtî, Muhammed Saîd Ramazân. Min revâʾiʿi’l-Kurʾân. Dımaşk: Dârü’l-Fârâbî, Yeni Basım, 2007.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Büyük Selçuklu İmparatorluğunun Yükselme Devrinde Tefsir Faaliyetleri”. Diyanet İlmi Dergi [Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi] 10/110-111 (Temmuz-Ağustos 1971), 263-272.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr Yayınları, 9. Basım, 2019.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 34. Basım, 2019.
• Cevherî, Tantâvî. el-Cevâhir fî tefsîri’l-Kurʾâni’l-Kerîm. 25 Cilt. b.y.: Matbaatü Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, 1351 H.
• Cezâirî, Ebû Bekir Câbir b. Musâ b. Abdilkâdir b. Câbir. Eyserü’t-tefâsîr li kelâmi’l-Aliyyi’l-Kebîr. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 3. Basım, ts.
• Cündioğlu, Dücane. “Tefsirde Helenizm: Bilimsel Tefsir Zaafı ve Eleştirisi”. Bilgi ve Hikmet 4 (1993), 152-177.
• Dağ, Mehmet. “‘Bilimselci Kur’ân Yorumlarının Genel Kritiği’ İsimli Tebliğin Müzakeresi”. Kur’ân ve Pozitif Bilim. ed. Turan Çalışkan. 243-248. İstanbul: KURAMER Yayınları, 2020.
• Demir, Şehmus. “Bilimsel Tefsirin Tarihî Süreci ve Eleştirisi”. Kur’ân ve Pozitif Bilim. ed. Turan Çalışkan. 61-86. İstanbul: KURAMER Yayınları, 2020.
• Demir, Şehmus. Kur’an’ın Yeniden Yorumlanması-Batı’yla Münasebetin Kur’ân Yorumuna Yansımaları. İstanbul: İnsan Yayınları, 2002.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Terimleri Sözlüğü. İstanbul: MÜ İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 8. Basım, 2021.
• Demirci, Sabri. “İlmî/Fennî Tefsir ve Örnekleri”. ATLAS Journal International Refereed Journal On Social Sciences 6/26 (Şubat 2020), 240-255. http://dx.doi.org/10.31568/atlas.409
• Doğan, D. Mehmet. Büyük Türkçe Sözlük. b.y: İz Yayıncılık, 11. Basım, 1996.
• Doğan, Mehmet Zeki. Bilimsel Tefsir Açısından Kur’ân’ın İ‘câzı. Van: Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Ebû Hacer, Ahmed Ömer. et-Tefsîrü’l-ilmî li’l-Kurʾân fi’l-mîzân. Beyrut: Dârü’l-Medâri’l-İslâmî, 2. Basım, 2001.
• Ekinci, Kutbettin. “Bilimsel Tefsirin Tefsir Olma Sorunu”. Bilimname: Düşünce Platformu 37 (2019), 169-190. http://dx.doi.org/10.28949/bilimname.454785.
• el-Mektebetü’ş-Şâmile. “Me’mûn Hammûş”. Erişim 22 Şubat 2022. https://shamela.ws/author/2992.
• Emiroğlu, İbrahim. Klasik Mantığa Giriş. Ankara: Elis Yayınları, 13. Basım, 2016.
• Esed, Muhammed. Kur’ân Mesajı Meal-Tefsir. çev. Cahit Koytak - Ahmet Ertürk. 3 Cilt. İstanbul: İşaret Yayınları, 1996.
• Fehd, Tevfîk. “İlm-i Felek”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/127-129. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. Cevâhirü’l-Kurʾân ve dürerüh. thk. Lecnetü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî. Beyrut: Dârü’l-Âfâki’l-Cedîde, 6. Basım, 1411/1990.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. el-Hikme fî mahlûkâtillâh. thk. Muhammed Reşîd Kabbânî. Beyrut: Dârü İhyâi’l-Ulûm, 1398/1978.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. İhyâʾü ʿulûmi’d-dîn. Beyrut: Dârü İbn Hazm, 1426/2005.
• Gezer, Süleyman. Kur’ân’ın Bilimsel Yorumu-Bir Zihniyet Tahlili. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Basım, 2016.
• Gökkır, Necmettin. “Veysel Güllüce’nin ‘Destekleyenler ve Karşı Olanlar Açısından Bilimsel Tefsir’ Adlı Tebliğinin Müzakeresi”. Kur’ân ve Pozitif Bilim. ed.Turan Çalışkan. 157-162. İstanbul: KURAMER Yayınları, 2020.
• Görener, İbrahim. Tefsir ve Tefsir Usûlü Üzerine Düşünceler. Kayseri: Laçin Yayınları, 2004.
• Güllüce, Veysel. Bilimsel Tefsirde Usûl. Erzurum: Aktif Yayınevi, 2007.
• Güllüce, Veysel. “Destekleyenler ve Karşı Olanlar Açısından Bilimsel Tefsir”. Kur’ân ve Pozitif Bilim. ed. Turan Çalışkan. 111-155. İstanbul: KURAMER Yayınları, 2020.
• Güllüce, Veysel. “Kur’ân’a Bilimsel Yaklaşımın Değerlendirilmesi”. Tarihten Günümüze Kur’ân’a Yaklaşımlar. ed. Bilal Gökkır vd. 377-399. İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’ân ve Tefsir Akademisi, 2010.
• Güngör, Özcan - Varlı, Abdussamet. “Bilgi Sosyolojisi Bağlamında Bilimsel Tefsir Geleneği Üzerinde Değerlendirmeler”. Turkish Studies = Türkoloji Araştırmaları: International Periodi-cal for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 15/7 (Ekim 2020), 3309-3325. https://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.45877.
• Hâlidî, Salâh Abdülfettâh. el-Beyân fî i‘câzi’l-Kur’ân. Amman: Dâru Ammâr, ts.
• Hammûş, Me’mûn. et-Tefsîrü’l-me’mûn alâ menheci’t-tenzîl ve’s-sahîhi’l-mesnûn. 8 cilt. Dımaşk: y.y. 2007.
• Hammûş, Me’mûn. Lümha ani’d-Düktûr Me’mûn Hammûş ve kitâbi’t-Tefsîri’l-Me’mûn hk. E-Posta 9 Şubat 2021, Alıcı Sümeyye Akpınar.
• Han, Vahîdüddin. el-İslâm yetehaddâ - medhalün ilmiyyün ile’l-imân. Arapça’ya çev. Zaferü’l-İslâm Han. b.y.: Mektebetü’r-Risâle, 2005.
• Havvâ, Saîd. el-Esâs fi’t-tefsîr. 11 Cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 1985.
• Hûlî, Emîn. Kur’ân Tefsirinde Yeni Bir Metod. çev. Mevlüt Güngör. İstanbul: Kur’ân Kitaplığı Yayınları, 1995.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed b. Muhammed et-Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dârü’t-Tûnusiyye li’n-Neşr, 1984.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâʾ ve’n-nihal. nşr. Muhammed Ali Sabîh. 5 Cilt. b.y.: Mektebetü’s-Selâmi’l-Âlemiyye, 1348 H.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr. et-Tibyân fî aksâmi’l-Kurʾân. Kahire: Mektebetü’l-Mütenebbî, ts.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm. er-Risâletü’l-arşiyye. Mısır: İdâretü't-Tıbâ’ati’l-Münîriyye, ts.
• İbrâhim, Ahmed Şevki. Mevsûatü’l-i‘câzi’l-ilmî fi’l-hadîsi’n-nebevî. Kahire: Nehdatü Mısr, 2007.
• Jansen, J.J.G. Kur’ân’a Bilimsel-Filolojik-Pratik Yaklaşımlar. çev. Halilrahmân Açar. Ankara: Fecr Yayınları, 1993.
• Kara, Ömer. “Tefsir Ekolleri”. Tefsir Tarihi ve Usulü. ed. Bahattin Dartma. 133-155. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 3. Baskı, 2013.
• Karadâvî, Yûsuf. Keyfe neteâmel maa’l-Kur’ân’il-Azîm. Kahire: Dâru’ş-Şurûk, 3. Basım, 2000.
• Karagöz, Mustafa. “Kur’ân ve Pozitif Bilim Sempozyumu”. Kur’ân ve Pozitif Bilim. ed. Turan Çalışkan. 333-349. İstanbul: KURAMER Yayınları, 2020.
• Karaman, Hayrettin vd. Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. 5 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2003-2004.
• Karslı, İbrahim Hilmi. “Kur’an’ın Bilimsel Tefsiri Üzerine Bazı Mülahazalar”. Diyanet İlmi Dergi [Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi] 46/3 (2010), 79-94.
• Kâsımî, Muhammed Cemâlüddîn b. Muhammed Saîd b. Kâsım ed-Dımaşkî Cemâleddin. Mehâsinü’t-teʾvîl. 9. Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2003.
• Kaya, Mehmet. “‘Destekleyenler ve Karşı Olanlar Açısından Bilimsel Tefsir’ Başlıklı Tebliğin Müzakeresi”. Kur’ân ve Pozitif Bilim. ed. Turan Çalışkan. 163-174. İstanbul: KURAMER Yayınları, 2020.
• Kırca, Celal. “el-Cevâhir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/431-432. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Kırca, Celal. İlimler ve Yorumlar Açısından Kur’ân’a Yönelişler. İstanbul: Marifet Yayınları, 2009.
• Kırca, Celal. Kur’ân ve Fen Bilimleri. İstanbul: Marifet Yayınları, 4. Basım, 1997.
• Kırca, Celal. Kur’ân-ı Kerîm ve Modern İlimler -Münâsebeti-Yorumu-Yorumcuları-. İstanbul: Marifet Yayınları, 1981.
• Korkmaz, Sıddık. “Mâtürîdî’nin Duyular ve Tecrübeye Dayalı Bilgi Hakkındaki Görüşleri Üzerine”. IV. Uluslararası Şeyh Şa‘bân-ı Velî Sempozyumu -Hanefîlik-Mâtürîdîlik-. ed. Cengiz Çuhadar vd. 2/390-396. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Matbaası, 2017.
• Kur’ân-ı Kerîm Açıklamalı Meali. çev. Hayrettin Karaman vd. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1999.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh. el-Câmiʿ li-ahkâmi’l-Kurʾân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1427/2006.
• Kutub, Seyyid. Fî zılâli’l-Kurʾân. 1(6) Cilt. Kahire - Beyrut: Dâru’ş-Şurûk, 32. Basım, 2003.
• Mansûrî, Mustafa el-Hısnü’l-. el-Muktetaf min ʿuyûni’t-tefâsîr. 5 Cilt. Dımaşk - Beyrut: Dâru’l-Kalem - ed-Dâru’ş-Şâmiyye, 2. Basım, 1996.
• Maşalı, Mehmet Emin. “‘Bilimsel Tefsirin Tarihî Süreci ve Eleştirisi’ Başlıklı Tebliğin Müzakeresi”. Kur’ân ve Pozitif Bilim. ed. Turan Çalışkan. 87-92. İstanbul: KURAMER Yayınları, 2020.
• Mevdûdî, Ebü’l-A‘lâ. Tefhîmü’l-Kurʾân. çev. Muhammed Han Kayanî vd. 7 Cilt. İstanbul: İnsan Yayınları, 1986-1988.
• Meydânî, Abdurrahmân Hasan Habenneke. Meâricü’t-tefekkür ve dekâikü’t-tedebbür. 15 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 2006.
• Muhtesib, Abdülmecîd Abdüsselâm. İtticâhâtü’t-tefsîr fi’l-asri’r-râhin. Amman: Menşûrâti Mektebeti’n-Nehdati’l-İslâmiyye, 3. Basım, 1982.
• Mürüvve, Yusuf. el-Ulûmü’t-tabîiyye fi’l-Kur’ân. Beyrut: y.y. 1967.
• Müslim, Muhammed Mustafâ. Mebâhis fî i‘câzi’l-Kur’ân. Riyad: Dârü’l-Müslim, 2. Basım, 1996.
• Neccâr, Zağlûl Râğıb Muhammed. el-Hayevân fi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 2006.
• Neccâr, Zağlûl Râğıb Muhammed. es-Semâu fi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 4. Basım, 2007.
• Neccâr, Zağlûl Râğıb Muhammed. Tefsîrü’l-âyâti’l-kevniyye fi’l-Kur’âni’l-Kerîm. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü’ş-Şurûki’d-Düveliyye, 2007.
• Nevfel, Abdürrezzak. el-Kur’ân ve’l-ilmü’l-hadîs. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1984.
• Nurbaki, Halûk. Kur’ân-ı Kerîm’den Âyetler ve İlmî Gerçekler. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 5. Basım, 1993.
• Okumuş, Mesut. Kur’ân’ın Çok Boyutlu Okunuşu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Özel, Recep Orhan. “Elmalılı Hamdi Yazır’ın Bilimsel Tefsir Anlayışı”. Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları. ed. Bilal Gökkır vd. 2/549-571. b.y.: İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2013.
• Özemre, Ahmet Yüksel. “Modernist Akım İçinde Kur’ân Tefsirleri”. Bilgi ve Hikmet, 11 (1995), 133-142.
• Özlem, Doğan. Felsefe ve Doğa Bilimleri. İstanbul: Notos Kitap, 2013.
• Özmen, Ferihan. “Din-Bilim İlişkisi Açısından Kur’ân’ın Pozitif Bilimlerle Yorumu”. Kur’ân ve Pozitif Bilim. ed. Turan Çalışkan. 359-366. İstanbul: KURAMER Yayınları, 2020.
• Öztürk, Mustafa. “Bilimselci Kur’ân Yorumlarının Genel Kritiği”. Kur’ân ve Pozitif Bilim. ed. Turan Çalışkan. 215-240. İstanbul: KURAMER Yayınları, 2020.
• Öztürk, Mustafa. “Cumhuriyet Dönemi Telif Tefsirler”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 10/19-20 (2012), 9-59.
• Öztürk, Mustafa. “Son Dönem Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Kur’ân ve Tefsir Çalışmaları”. Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (2014), 9-63.
• Râfıî, Mustafâ Sâdık. İ‘câzü’l-Kurʾân ve’l-belâgatü’n-nebeviyye. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 9. Basım, 1973.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1401/1981.
• Reysûnî, Ahmed - Çavuşoğlu, Ali Hakan. “Şâtıbî, İbrâhim b. Mûsâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 38/373-375. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Rûmî, Fehd b. Abdurrahmân b. Süleymân. İtticâhâtü’t-tefsîr fi’l-karni’r-râbia aşer. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1997.
• Sabbâğ, Muhammed b. Lütfî. Buhûs fî usûli’t-tefsîr. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1988.
• Sabbâğ, Muhammed b. Lütfî. Lemehât fî ulûmi’l-Kur’ân ve itticâhâti’t-tefsîr. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 3. Basım, 1990.
• Sa‘dî, Davud Selmân. Esrârü’l-kevn fi’l-Kur’ân. Beyrut: Dârü’l-Harfi’l-Arabî, 1997.
• Sa‘dî, Ebû Abdillâh Abdurrahmân b. Nâsır b. Abdillâh b. Nâsır. Teysîrü’l-kerîmi’r-Rahmân fî tefsîri kelâmi’l-Mennân. Riyad: Mektebetü Dârü’s-Selâm, 2. Basım, 2002.
• Savvâf, Mahmûd. el-Müslimûn ve ilmü’l-felek. Cidde: Dâru’s-Suûdiyye li’n-Neşr, ts.
• Serdar, Ziyaüddin. “İki Efendi Arasında: Kur’ân mı yoksa Bilim mi?”. çev. Mustafa Armağan. İslâm ve Bilim Tartışmaları. ed. Mustafa Armağan. 229-238. İstanbul: Etkileşim Yayınları, 2. Basım, 2007.
• Serrâc, Eymen b. Bahâuddîn. Haddid mesârak. Riyad: Mektebetü Melik Fehd el-Vataniyye, 2. Basım, 1431 H.
• Şarkavî, İffet. Çağla Yüzleşmede Dinî Düşünce-Modern Dönem Tefsir Çalışmaları Üzerine Analitik Bir İnceleme. çev. Orhan Atalay - Veysel Güllüce. Erzurum: Kültür Eğitim Vakfı Yayınevi, 2001.
• Şeddî, Âdil b. Ali. et-Tefsîrü’l-ilmiyyü’t-tecrîbî li’l-Kur’ân’il-Kerîm. Riyad: Medârü’l-Vatan li’n-Neşr, 2010.
• Şen, Ercan. Bilimsel Tefsiri Yeniden Düşünmek. Bursa: Emin Yayınları, 2021.
• Tabbâra, Afîf Abdülfettâh. Rûhu’d-dîni’l-islâmî. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyîn, 28. Basım, 1993.
• Tayyâr, Müsâid b. Süleyman b. Nâsır. Makâlât fî ulûmi’l-Kur’ân ve usûli’t-tefsîr. Riyad: Dârü’l-Muhaddis, 1425 H.
• Tiyek, Fatih. “‘Ecnebî Bilgi Sistemleri Karşısında Uzlaşmacı Bir Tavır Örneği Olarak Bilimsel Tefsir Zihniyeti’ Adlı Bildirinin Müzakeresi Bağlamında Kur’ân Âyetlerini Bilimsel Verilerle İlişkilendirmenin Çerçevesi Üzerine”. Kur’ân ve Pozitif Bilim. ed. Turan Çalışkan. 205-213. İstanbul: KURAMER Yayınları, 2020.
• Türkî, Beşîr. Lillâhi’l-ilm. Tunus: y.y. 1979.
• Yazır, Elmalılı M. Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. 10 Cilt. İstanbul: Zehraveyn, ts.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü Vehbe, 7. Basım, 2000.
• Zindânî, Abdülmecîd. Kitâbü’t-Tevhîd. b.y.: el-Mektebetü’l-Asriyye li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, ts.
• Zü’l-Gınâ, Eymen b. Ahmed. “Vefâtü’l-âlimi’l-lügaviyyi’l-muhakkik Dr. Ahmed Râtib Hammûş”. Majles.Alukah. Erişim 22 Şubat 2022. https://majles.alukah.net/t162483/