Arap Gramerinin Disipline Edilişinde Kur’ân’ın Kaynak Oluşu Üzerine Klasik ve Modern Dilbilimciler Bazında Bazı Mülâhazalar

Yıl 2023, , 766 - 793, 30.10.2023

Ali Sevdi

https://doi.org/10.31121/tader.1297226

Öz

Bir dilin gelişmesini etkileyen öğeler arasında toplumsal, siyasal ve coğrafi niteliklerin yanı sıra, zaman içinde ortaya çıkan birbiriyle ilişkili ya da ilgisiz beklenmedik durumlar da etkili olabilmiştir. İslâmiyet’in yayılmasıyla birlikte, farklı dilleri olan çeşitli etnisitelere mensup milletlerin İslâmiyet’i benimsemeleri ile farklı dillerde konuşan Müslüman toplumların ortaya çıkması gibi etkenler, dilde bozulmalara neden olmuş, Arapça olan Kur’ân’ı Kerîm’i anlama problemi ve lahn (dili hatalı kullanma) mevzusu gündeme gelmiştir. Buna paralel olarak Kur'ân'la ilgili yanlış okumalar ve dilde hatalı kullanımlar, dil kurallarının tespitini zorunlu kılmıştır. Bu konudaki ilk adım ve uygulamalar, nahvî esasların keşfedilmesine ve dil ile ilgili hükümlerin tesis edilmesine öncülük etmiştir. Tabii olarak Arapça dilbilgisi kurallarının yazılı olarak tespit edilip yazılı hale getirilerek kayıt altına alma çabası, öncellikle Arap dilinin kaynağı olan yazılı ve sözlü edebî ürünlerin derlenmesine ve tedrisata uygun olarak tasnif edilmesine zemin hazırlamıştır. Arap dilinin varlığının membaı olan edebî ürünlerdeki kural değişmezliğine ulaşmış olan genel tekrarlar tasnif edilmiş ve dilin temel kuralları bunlardan çıkarılmaya çalışılmıştır. Temel kuralların bir araya getirilmesiyle dilin sistemi ortaya konulmuştur. Bu verilerin dilbilim kurallarına uygun olarak düzenlenmesi ile Arapçanın yazılı dilbilgisi kuralları belirlenmiş ve bu bağlamda farklı referanslardan yararlanılmıştır. Edebî mükemmelliğinin zirvesinde bulunan Kur’ân-ı Kerîm, hem klasik hem de modern dilbilimciler ve yazarlar tarafından Arapça gramer kurallarının tespitinde ve temellendirilmesinde en önemli başvuru kaynağı olarak tercih edilmiştir. Dolayısıyla Kur'ân-ı Kerîm, bir yandan dil kurallarının belirlenmesinde ve bir disipline kavuşmasında etkin bir rol oynarken diğer yandan da gelişen dil sayesinde filolojik açıdan Kur'ân'ın daha iyi anlaşılmasına yönelik çalışmalara zemin hazırlamış ve önünü açmıştır. Arap dili üzerine yapılan çalışmaların olgunlaşması ve sistemleşmesi, dili Kur’ân’ın anlam tahlillerinde egemen bir unsur olmasını sağlamıştır. İki bölümden oluşan bu çalışmada, girişte Kur’ân’ın Arap diline olan katkısına değindikten sonra, klasik ve modern dilbilimciler açısından, Arap gramerinin tesisinde Kur'ân'ın önemi, etkisi ve referansı hakkındaki düşünceleri ortaya konulması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili, Arap Dili Grameri, Kur’ân-ı Kerîm, Klasik Âlimler, Modern Âlimler, Kaynak

Some Ideas Accordıng To Classıcal And Modern Lınguısts On The Source Of The Quran In The Facılıty Of Arab Grammar

Öz

Among the factors affecting the development of a language, in addition to social, political and geographical characteristics, unexpected situations that emerged over time, related or unrelated, could also be effective. With the spread of Islam, factors such as the adoption of Islam by nations belonging to various ethnicities with different languages and the emergence of Muslim societies speaking different languages caused deterioration in the language, the problem of understanding the Qur'an in Arabic and the lahn (the language of which is incorrect) use) was raised. Parallel to this, misreading of the Qur'an and misuse in the language necessitated the determination of language rules. The first steps and practices on this subject led to the discovery of nahvî principles and the establishment of language-related provisions. Naturally, the effort to determine and record the Arabic grammar rules in written form has laid the groundwork for the compilation of written and oral literary products, which are the source of the Arabic language, and their classification in accordance with the curriculum. The general repetitions that have reached the rule invariance in literary products, which are the source of the existence of the Arabic language, have been classified and the basic rules of the language have been tried to be derived from them. The system of language has been revealed by bringing together the basic rules. The Qur'an, which is at the peak of its literary excellence, has been preferred by both classical and modern linguists and writers as the most important reference source for the determination and justification of Arabic grammar rules. Therefore, the Qur'an, on the one hand, played an active role in determining the rules of language and attaining a discipline, and also paved the way for studies for a better understanding of the Qur'an from a philological point of view. With the maturation and systematization of the studies on the Arabic language, the language factor has made it a dominant element in the meaning analysis of the Qur'an. In this study, which consists of two parts, the contribution of the Qur'an to the Arabic language is mentioned in the introduction afterwards, it is aimed to reveal the thoughts of classical and modern linguists about the source of the Qur'an in the establishment of Arabic grammar.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language, Arabic Grammar, Quran, Classical Scholars, Modern Scholars, Source

Kaynakça

• Abduh er-Râcihî, Alî İbrâhîm. ʿİlmü’l-luġati’t-taṭbîḳī ve taʿlîmü’l-ʿArabiyye. Riyad: Câmiatu’l-İmâm b. Suûd, 1990.
• Abduh er-Râcihî. Durûs fi’l-meẕâhibi’n-naḥviyye. Beyrut:Daru Dâru'n-Nehḍatu'l-ʿArabiyye, 1970.
• Abdul'âl Mukrem, Sâlim. el-Kur'ân ve eseruhu fi'd-dirâseti'n nahviyye. Kahire: Mektebetu’l-Ezherî, ts.
• Abdulfettâh ed-Decnî, Fethî. İ‛câzu'n-naḥvî fi’l-Kur'ân-ı Kerîm. Kuveyt: Mektebetu’l-Felâh, 1404/1984.
• Abdulkerîm el-Hâtib. İ‘câzu’l-Kur’ân. Beyrut: Meaarif li’t-Tibâa ve’n-Neşr, 1975.
• Abdulmatlab el-Bekâ’, Muhammed. Mustafa Cevâd ve cuhudu’l-luġavî. Bağdat: Dâru'ş-Şuûni's-Sekâfî,, 1987.
• ʿAḍîme, Muhammed Abdulḫâliḳ. Dirâsât li ülûbi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1981.
• Afîf Dımeşkî. Ṭariku tecdîdi’n-nahvi’l-Arabî (el-Ahfeş- el-Kûfiyûn). Beyrut: Dâru'l İlm li'l Melâyîn, 1980.
• Ahfeş el-Evsat. Meʿâni’l-Ḳurʾân. thk. Hudâ Mahmûd Karâ'a. Kahire: Mektebetu’l-Hancî, 1990.
• Ahmed el-İdkâvî, İbrâhim Muhammed. Baḥs̱ fî cühûdi İbn Ḫâleveyhi’n-naḥviyye. Kahire: y.y. 1408/1988.
• Âişe Abdurrahmân, Bintu’ş-Şâtî. et-Tefsîrü’l-beyânî li’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. 2 Cilt. Kahire: Daru’l-Meaârif, 7. Basım, ts.
• Ali Selmân, Ali Muhammed. el-Mecâz ve Kevânînu’l-luga. Beyrut: Dâru’l-Hâdî, 1420/2000.
• Aydın, İsmail. “Meâni’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. EK-2/207-209. Ankara: TDV Yayınları,2019.
• Bakırci, Selami. “Ukberî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/66-67. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Cevâd, Mustafâ. Mine’t-turasi’l-Arabî. Bağdat: Dâru’l-Huriyye, 1975.
• Cevârî, Ahmed Abdussettâr. Nahvu’l-Kur’ân. Bağdat: Matbaatu’l-Macmai’l-‘İlmî, 1974.
• Çıkar, Mehmet Şirin. Kıyâs (Bir Nahiv Usûl İlmi Kaynağı) Van: Ahenk Yayınları, 2007.
• Demir, Zakir. Tefsir Terimbilimi’ne Alternatif Bir Alan: Ta‘rîfât, Hudûd ve Mustalahât Kitabiyâtı. Ankara: Araştırma Yayınları, 2020), 113-114.
• Demirayak, Kenan. Arap Edebiyat Tarihi II Sadru’l-İslâm Dönemi. Erzurum: Fenomen Yayınları, 2009.
• Doğan, Candemir. Arapça Öğrenim ve Öğretim Kılavuzu. İstanbul: Ensar Yayınları, 2011.
• Durmuş, İsmail. “Nahiv”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/300-306. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Durmuş, İsmail. “Sa‘leb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 36/25-27. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Ebû Hayyân el-Endelüsî. el-Baḥru’l-muḥîṭ. thk. Adil Ahmed vd. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1413/1993.
• Ebû Hayyân el-Endelüsî. el-Baḥrü’l-muḥîṭ. thk. Âdıl Ahmed Abdu’l-Mcîd vd. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmî, 1413/1993.
• Ebu’l-Mekârim, Usulu’n-nahv. Libya: Menşurâtu’l-Camiaâtu’l-Libya,1392.
• Eymen eş-Şevâ, Abdurrazak. el-İmâm İbn Hişâm el-Ensârî ve menhecuhu fi’t-te’lifi’n-nahvî. Dımaşk: MenşûrÂtu’l-Heyetu’l-Âmme, 2014.
• Fâdıl es-Sâmerrâî, Sâlih. Me‘âni’n-naḥv. Umman: Dâru’l-Fikr, 1432/2011.
• Ferrâ’, Yahyâ b. Ziyâd. Meʿâni’l-Ḳurʾân, thk. Ahmed Yûsuf Necâtî – M. Ali en-Neccâr. Kahire: el-Heyetu’l-Mısriyye, 1970.
• Ferrâ’, Yahyâ b. Ziyâd. Meʿâni’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed Yûsuf Necâtî – M. Ali en-Neccâr, 3 Cilt. Kahire: el-Heyetu’l-Mısrî, 1980.
• Fevde Nîl, Ali. İbn Hişâm el-Enṣârî: âs̱âruhû ve meẕhebühü’n-naḥvî. Riyad: ‘Umâde Şuûnu’l-Mektebât, 1406/1985.
• Hakçıoğlu, Muhammed Meşhud. “el-Mesâilu’s-seferiyye fi’n-nahv İsimli Eser Bağlamında İbn Hişâm’ın Bazı Mansûb Kelimeleri Ele Alma Metodu”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28 (2022), 249-265.
• Halîl Abâbene. Mekânetu’l- Halîl b. Ahmed fi’n-nahvi’l-Arabî. Umman: Dâru’l-Fikir, 1948.
• Hamedân, Ekrem Ali. “Kutubu’l-İhticâc ve’s-Sırâ‘ Beyne’l-Kurrâ’ ve’n-Nuhât”, Meceletu’l-Camiâtu’l-İslâmî 14/2 (2006), 89-119.
• Hasan, Abbâs. el-Luġa ve'n-naḥv beyne'l- ḳadîm ve'l- ḥadîs. Kahire: Dâru'l-Meârif, ts.
• Hasan, Abbâs. en-Naḥvu’l-vâfî. Kahire: Dâru'l-Meârif, 1973.
• Hassan ez-Zeyyâd, Ahmed. Târihu’l-Adâbi’l-Arabî. Kahire: Dâru’n-Nahda, 1977.
• Hassûn, Halîl Bünyân. en-Haḥviyyûn ve’l-Kur’ân. Umman: Mektebetu’r-Risale, 2002.
• Hatice el-Hadîsî. el-Medârisu’n-nahviyye. İrbid-Umman: Dâru’l-Emel, 2001.
• Hatice el-Hadîsî. eş-Şâhid ve usûlu’n-naḥv fi Kitâb Sîbeveyhi. Kuveyt: Matbaatu Camiâtu’l-Kuveyt, 1972.
• Hugh Kenedy. İslâm’da Entelektüel Gelenek. trc. Muhammed Şeviker. İstanbul: İnsan Yayınları, 2005.
• Hûlî, Emîn. Menâhicu tecdîd fî’n-nahv ve’l-belâğa. Kâhire: Dâru’l-Mearif, 1961. Kılıç, Hulusi. “Emîn el-Hûlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 18/339-340. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Hulvânî, Muhammed Hayr. el-Mufassal fî târîhi'n-nahvi'l-Arabî. Beyrut: Muessesetu'r Risâle, 1979.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osmân. el-Lumaʿ fi’l-ʿArabiyye. thk. Fâiz Fâris. Küveyt: Dâru’l-Kutubi’s-Sekâfî, 1392/1972.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osmân. el-Muḥteseb fî tebyîni vücûhi şevâẕẕi’l-ḳırâʾât ve’l-îżâḥ ʿanhâ. nşr. Ali en-Necdî Nâsıf vd. Kahire: Vizâretu’l-Evkâf, 1415/1994.
• İbn Hâleveyh, İʿrâbü s̱elâs̱îne sûre. Kahire: Mektebetu’l-Mutenebbî, 1409/1989.
• İbn Hişâm en-Nahvî. Şerḥu Ḳaṭri’n-nedâ ve belli’ṣ-ṣadâ. nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd. Kahire: Mektebetu’t-Ticâriyeti’l-Kubrâ, 1963.
• İbn Madâ. er-Red ʿale’n-nuḥât. nşr. M. İbrâhim el-Bennâ. Kahire: Dâru’l-‘İtisâm, 1399/1979.
• İbn Mâlik et-Tâî. Şerḥu’t-Teshîl. nşr. Abdurrahman es-Seyyid – Muhammed Bedvî el-Mahtûn, 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hicr, 1410/1990.
• İbnü’n-Nedîm. el-Fihrist. thk. İbrahîm Ramadân. Beyrut: Dâru’l-Maarife, 2. Basım, 1471/1997.
• İbrâhîm es-Sâmirâî. Dirasât fi’l-luga. Bağdat: y.y. 1961.
• İbrahîm es-Sâmirâî. Min si’ati’n-naḥv. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1994.
• İsferâyînî, Muhammed b. Ahmed. el-Lubâb fi İlmi'l-İrâb. thk. Şevkî el-Maarrî. Beyrut: Mektebetu’l-Lubnân, 1996. Kılıç, Hulusi. “İbn Madâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20/163-164. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Kisâî, Alî b. Hamza. Meʿâni’l-Ḳurʾân, thk. Îsâ Şhâte Îsâ. Kahire: Dâru Kabâ’, 1979.
• Koçak, İnci. “Ahfeş el-Evsat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 1/526. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Mahmûd el-Leysî, Ahmed Abdüllatîf. en-Naḥv fî Mecâlisi S̱aʿleb. Kahire: Dâru Sakâfet’il-Arabî, 1991.
• Mahzûnî, Mehdî. Medresetu’l-Kûfe. Kahire: Mektebetu Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, 1958.
• Mahzûnî, Mehdî. Halîl b. Ahmed el-Ferâhidî ‘âmâluhu ve menhecuhu. Beyrut: Dâru’r-Râidi’l-Arabî, 1986.
• Mebrûk Sa‘îd, Abdulvâris. Fî iṣlâḥi’n-naḥvi’l-Arabî. Kuveyt: Dâru’l-Kalem, 1975.
• Mekkî el-Ensârî, Ahmed. Naẓariyetu’n-naḥvi’l-Kur’ânî (Mekke: Dâru’l-Kabile, ts.
• Mekkî el-Ensârî, Ahmet. Kur’an Naḥvi -II, çev. Sabri Türkmen. İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/1 (2012), 249-284.
• Muâz es-Sertâvî. İbn Madâ’ el-Kurtubî ve cuhûduhu’n-nahvî. Ummân: Dâru Mecdlâvî, 1998.
• Mubârek, Mâzin. Nahvun ve va‘yun lugavî. Beyrut: Muessetu’r-Risâle, 1979.
• Muhtâr Ömer, Ahmed. el-Baḥsu’l-luġavî ‘inde’l-Arab. Kahire: ‘Alemu’l-Kutub, 2002.
• Mustafâ, İbrâhîm. İḥyâʾü’n-naḥv. Kahire:Mektebetu’l-Âdâb, 2013.
• Mustafâ, İbrâhim. İḥyâʾü'n-naḥv. Beyrut: Mektebetu’l-Âdâb, 2013.
• Nehhâs, Ebû Ca‘fer. İʿrâbü’l-Ḳurʾân. nşr. Züheyr Gâzî Zâhid, 3 Cilt. Beyrut: Âlemu’l-Kutub, 1426/2005.
• Nehhâs, Ebû Ca‘fer. Meʿâni’l-Ḳurʾân. thk. Muhammed Ali es-Sâbûnî, 6 Cilt. Mekke: Merkezu İhyâu’t-Turâs, 1408/1988.
• Özbalıkçı, Mehmet Reşit. “Arap Dilinde İlk İstişhâd”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 0/5 (1989), 369-383.
• Özbalıkçı, Mehmet Reşit. “İbn Hişâm en-Nahvî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20/74-77. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Öztürk, Mustafa -. Mertoğlu, M Suat. “Zemahşerî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/235-238. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Sezgin, Fuat. Tanınmayan Büyük Çağ. İstanbul: Timaş Yayınları, 2010.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr. el-Kitâb, thk. Abdusselâm Hârûn. Kahire: Mektebetu’l-Hancî, 1403.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr. el-Kitâb, thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn, 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, ts.
• Şâmî, Ahmed Cemîl. en-Nahvu’l-Arabî. Beyrut: Dâru’l-Hadâre, 1997.
• Topuzoğlu, Tevfik Rüştü. “Halîl b. Ahmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15/309-312. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Turan, Abdulbaki. “İbn Mâlik et-Tâî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 20/169-171. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Yavuz, Mehmet. “İbn Cinnî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19/397-400. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Zeccâc, Ebû İshâk. Meʿâni’l-Ḳurʾân ve iʿrâbuh. nşr. Abdülcelîl Abduh Şelebî, 7 Cilt. Beyrut: Âlemu’l-Kutub, 1988.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım. el-Keşşâf. nşr. M. Mürsî Âmir. Beyrut: Dâru Sâdır, 1397/1977.
• Zübeydî, Ebû Bekr. Ṭabaḳātü’n-naḥviyyîn ve’l-luġaviyyîn. thk. M. Ebü’l-Fazl İbrâhim. Kahire: Daru’l-Meaârif, 2. Basım, 1373/1954.