Selefî Tefsirde Bilimsel Bilginin Yeri ve Değeri

Yıl 2024, , 369 - 394, 30.10.2024

Kadir Eser

https://doi.org/10.31121/tader.1495272

Öz

Bugün Müslüman toplumlarda hem fiili hem de fikri anlamda etkili olan akımlardan biri selefîliktir. Selefî düşüncenin siyasi ve toplumsal bir yapıya kavuştuğu dönem, bilim ve teknolojide baş döndürücü gelişmelerin yaşandığı bir tarih dilimine rast gelmektedir. Dolayısıyla tefsire yönelen selefî müelliflerin çeşitli vesilelerle bilimsel bilgiyi gündemlerine almaları kaçınılmaz olmuştur. Bu çalışma selefîliğin bilimsel bilgiye ve bilimsel tefsire yaklaşımını konu edinmektedir. Makale sınırları göz önünde bulundurularak araştırma Muhammed el-Emîn eş-Şinkîtî (1907-1974), Hammûd b. Abdillâh et-Tüveycirî (1916-1992), Muhammed b. Sâlih el-Useymîn (1929-2001) ve Müsâid b. Süleyman b. Nâsır et-Tayyâr gibi selefî düşünceyi temsil kabiliyeti olduğu düşünülen şahsiyetlerle sınırlı tutulmuştur. Selefi müelliflerin tefsirde bilimsel bilginin kullanımına müteallik tutumlarının tasvir edilmesi, selefî düşüncenin Kur’an tasavvurunun farklı boyutlarıyla açığa çıkarılmasına önemli ölçüde katkıda bulunacaktır. Diğer yandan meseleye ilişkin selefî yaklaşımın tasvir edilmesi, bilimsel tefsir tarzının farklı açılardan kritik edilmesine olanak sağlayacaktır. Dolayısıyla bu çalışmada, tefsirde bilimsel bilginin kullanımına ilişkin selefî müelliflerin tutumunu tasvir etmek ve bu tutumdan hareketle bilimsel tefsir hakkında birtakım sonuçlara ulaşmak amaçlanmıştır. Bu maksatla araştırmanın odaklandığı şahsiyetlerin eserleri, bilimsel tefsirle ilişkilendirilen belirli konular ve ayetler ekseninde taranmış, elde edilen veriler analiz edilerek çalışmaya aktarılmıştır. Dolayısıyla çalışmada literatür taraması, belge analizi ve betimleme yöntemlerinden yararlanılmıştır. Sonuç olarak selefî müelliflerin, birtakım şartlar öne sürerek Kur’an tefsirinde bilimsel bilginin kullanımına onay verdiği saptanmıştır. Bununla birlikte, hidayet rehberi olarak nitelendirilen Kur’an’ın bilimsel bilgi kullanılarak tefsir edilmesine oldukça mesafeli bir duruş sergileyen selefî müelliflerin, ayetlerin lafzını esas alarak bazı bilimsel nazariyelere karşı çıktığı, böylece bizatihi kendilerinin Kur’an’ı bir bilim kitabı haline getirdiği tespit edilmiştir. Kur’an’a dayanarak modern bilimlerin yanlışladığı bazı bilimsel nazariyeleri savunmanın, ilahî bir kitap olan Kur’an hakkında bazı şüphelere kapı aralayacağı aşikardır. Bu sebeple selefi müelliflerin, öne sürdükleri bilimsel tefsir kuramını gözden geçirmeleri ve geliştirmeleri gerektiği söylenebilir

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Selefilik, Bilimsel Tefsir, Nazariye, Yorum

مكانة المعرفة العلمية وقيمتها في التفسير السلفي

Öz

اليوم السلفية من أكثر الحركات تأثيرًا في المجتمعات الإسلامية من الناحيتين الفعلية والفكرية. وقد تزامنت الفترة التي اكتسب فيها الفكر السلفي بنية سياسية واجتماعية مع فترة شهدت تطورات مذهلة في العلوم والتكنولوجيا. ولذلك، كان من المحتم على المؤلفين السلفيين الذين اتجهوا إلى التفسير أن يلتفتوا الى المعارف العلمية في مناسبات مختلفة. وقد ركزت هذه الدراسة على موقف السلفية في المعرفة العلمية والتفسير العلمي، ونظرًا لحدود المقال، فقد اقتصر البحث على شخصيات مثل محمد الأمين الشنقيطي (1907-1974)، وحمود بن عبد الله التويجري (1916-1992)، ومحمد بن صالح العثيمين (1929-2001)، مساعد بن سليمان بن ناصر الطيار الذين يعتبرون قادرين على تمثيل الفكر السلفي. وسيسهم وصف مواقف المؤلفين السلفيين من استخدام المعارف العلمية في التفسير إسهاماً كبيراً في الكشف عن الأبعاد المختلفة لتصور الفكر السلفي للقرآن. ومن جهة أخرى، فإن بيان المنهج السلفي في تناول هذه المسألة سيسمح بنقد أسلوب التفسير العلمي من زوايا مختلفة. لذا، فإن الهدف من هذه الدراسة هو وصف موقف المؤلفين السلفيين من استخدام المعارف العلمية في التفسير، والوصول إلى بعض النتائج حول التفسير العلمي بناء على هذا الموقف ولهذا الغرض مشطت كتب ومقالات الشخصيات التي ركزت عليها الدراسة في محور بعض الموضوعات والآيات المرتبطة بالتفسير العلمي، وحللت البيانات التي تم الحصول عليها ونقلها إلى الدراسة. ومن ثم استخدم منهج المراجعة الأدبية، وتحليل الوثائق، ومنهج التصوير في الدراسة. وفي النتيجة، تبين أن المؤلفين السلفيين أقروا استخدام المعارف العلمية في تفسير القرآن بشروط معينة. إلا أنه ثبت أن المؤلفين السلفيين الذين انتقدوا تحويل القرآن الذي يوصف بأنه كتاب هداية إلى كتاب علم، عارضوا بعض النظريات العلمية مستندة إلى الفاظ الآيات، وبالتالي هم أنفسهم حولوا القرآن إلى كتاب علم. ومن البديهي أن الدفاع عن بعض النظريات العلمية التي ابطلتها العلوم الحديثة اعتمادا على القرآن قد يفتح الباب أمام بعض الشبهات حول القرآن. ولهذا السبب يمكن القول بأن يجب على المؤلفين السلفيين اصلاح وتطوير نظرية التفسير العلمي التي اقترحوها.

Anahtar Kelimeler

التفسير, السلفية, التفسير العلمي, النظرية, التأويل

The Place and Value of Scientific Knowledge in Salafi Tafsīr

Öz

Salafism is one of the most influential movements in Muslim societies today, both de facto and intellectually. The period when Salafist thought gained a political and social structure coincided with a period of dizzying developments in science and technology. For this reason, it was inevitable for the Salafist authors who turned to exegesis to include scientific knowledge in their agenda on various occasions. This study deals with Salafism's approach to scientific knowledge and scientific exegesis. Considering the limitations of the article, the research was limited to figures considered to be highly representative of Salafist thought, such as Muhammad al-Amīn al-Shinkītī (1907-1974), Hammūd b. ʿAbdillāh al-Tuwayjirī (1916-1992), Muhammad b. Sālih al-Useymīn (1929-2001), and Musāid b. Sulaymān b. Nāṣir al-Tayyār. Describing the Salafi authors' attitudes towards the use of scientific knowledge in tafsīr will contribute significantly to revealing the different dimensions of Salafism's conception of the Qur'ān. On the other hand, the description of the Salafist attitude towards the issue is also important in terms of criticizing scientific exegesis from different angles. Therefore, this study aims to describe the attitude of the Salafist authors towards the use of scientific knowledge in tafsīr and to reach some conclusions about scientific tafsīr based on this attitude. For this purpose, the works of the personalities focused on in this study were scanned in the center of certain verses subject to scientific exegesis, and the data obtained were analyzed and transferred to the study. The study utilized literature review, document analysis, and description methods. As a result, it was found that the Salafist authors approved the use of scientific knowledge in Qur'ānic exegesis by putting forward some conditions. However, it has been observed that Salafi writers who criticize the transformation of the Qur'ān, which is described as a guide of hidāyah, into a scientific book, oppose some scientific theories because of the meaning they understand from the wording of the verses. Thus, it has been determined that they have turned the Qur'ān into a scientific book. It is obvious that defending some scientific theories falsified by modern science based on the Qur'ān will cause some doubts about the Qur'ān as a divine book. For this reason, it can be said that the Salafist authors should revise and develop the scientific theory of exegesis they put forward.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Salafism, Scientific Tafsīr, Theory, Interpretation

Kaynakça

• Akbaş, Ahmet. “Bilimsel Tefsire Dair Tartışmaların Güncel Değeri”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/15 (Mart 2016), 75-93.
• Akbaş, Ahmet. “Tekvîr Sûresi’ndeki ‘Hunnes’, ‘Cevâri’ ve ‘Künnes’ Kelimeleri Bağlamında Bir Bilimsel Tefsir Denemesi”. Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15 (2020), 239-273.
• Akpınar, Sümeyye - Karagöz, Mustafa. “et-Tefsîrü’l-Me’mûn Adlı Eseri Çerçevesinde Me’mûn Hammûş’un Bilimsel Tefsire Yaklaşımı”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 6/1 (2022), 395-430.
• Aktay, Yasin. “Bilim ve Din Arasında Meşruiyet Alışverişinin Hermenötik Bağlamı”. Kur’an ve Pozitif Bilim. ed. M. Turan Çalışkan. 15-54. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2020.
• Kur’an’ı Kerim Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 8. Basım, 2005.
• Arpa, Enver. “Kur’an’a İlişkin Bilimsel Açıklama Girişimlerinin Doğurduğu Sorunlar”. Eskiyeni: Anadolu İlahiyat Akademisi Araştırma Dergisi 27 (2013), 23-37.
• Ateş, Abdurrahman. “Geçmişten Günümüze Bilimsel Tefsir Okulu”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 2/4 (2002), 117-141.
• Baljon, Johannes Marinus Simon. Kur’an Yorumunda Çağdaş Yönelimler. çev. Şaban Ali Düzgün. Ankara: Fecr Yayınları, 1994.
• Cündioğlu, Dücane. “Tefsir’de Helenizm ‘Bilimsel Tefsir’ Zaafı ve Eleştirisi”. Bilgi ve Hikmet 4 (1993), 152-176.
• Demir, Şehmus. “Bilimsel Tefsir’in Tarihî Arka Planı”. Din Bilim İlişkisi: Tefsir Sempozyumu. ed. Mehmet Dağ. 61-80. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2019.
• Demir, Şehmus. “Bilimsel Tefsirin Tarihî Süreci ve Eleştirisi”. Kur’an ve Pozitif Bilim. ed. M. Turan Çalışkan. 61-86. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2020.
• Ekinci, Kutbettin. “Bilimsel Tefsirin Tefsir Olma Sorunu”. Bilimname : Düşünce Platformu 37 (Ocak 2019), 169-190.
• Eser, Kadir. Ashâbü’l-Hadîsten Günümüze Selefî Tefsir Geleneğinin Oluşumu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2023.
• Gezer, Süleyman. Kur’an’ın Bilimsel Yorumu: Bir Zihniyet Tahlili. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1. bsm., 2009.
• Gördük, Yunus Emre. “Bilimsel Tefsir ve 20. Yüzyıldaki Meşhur Temsilcileri Perspektifinden Hasan Basri Çantay’ın Açıklamalı Meâli”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 33 (Şubat 2014), 181-214.
• Gördük, Yunus Emre. “Bilimsel Tefsirle Özdeşleştirilen Bir Müfessir: Şerefüddîn ibn Ebi’l-Fadl el-Mürsî (Bir Literatür İncelemesi)”. Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18 (2023), 9-51.
• Güllüce, Veysel. “Destekleyenler ve Karşı Olanlar Açısından Bilimsel Tefsir”. Kur’an ve Pozitif Bilim. ed. M. Turan Çalışkan. 111-155. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2020.
• Güllüce, Veysel. “Kur’an’a Bilimsel Yaklaşımın Değerlendirilmesi”. Tarihten Günümüze Kur’an’a Yaklaşımlar (Sempozyum). ed. Bilal Gökkır vd. 377-399. İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2010.
• Kandemir, M. Yaşar. “İbnü’s-Sıddîk, Ebü’l-Feyz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/207-209. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Karslı, İbrahim Hilmi. “Kur’an’ın Bilimsel Tefsiri Üzerine Bazı Mülahazalar”. Diyanet İlmi Dergi Kur’an’ın Nüzûlünün 1400. Yılı Anısına Kur’an Özel Sayısı. 439-454, 2012.
• Kırca, Celal. “Bir Anlama Sorunu Olarak Kur’an Yorumlarında Rasyonalizasyon”. Tarihten Günümüze Kur’an’a Yaklaşımlar (Sempozyum). ed. Bilal Gökkır vd. 181-212. İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2010.
• Kırca, Celal. İlimler ve Yorumlar Açısından Kur’ân’a Yönelişler. İstanbul: Marifet Yayınları, 2009.
• Kırca, Celal. Kur’ân ve Fen Bilimleri. İstanbul: Marifet Yayınları, 2005.
• Kızılşeker, Abdurrahim. “el-Kenzu’s-Semîn Tefsîrinde İlmî İ’câza Dair İki Mesele: Dünyanın Dönmesi ve Yuvarlaklığı”. e-Şarkiyat: İlmî Araştırmalar Dergisi 10/22 (2018), 1473-1491.
• Kutlu, Sönmez. “Gelenekçi-Zâhirî İslâm Anlayışının Zihniyet Analizi: Epistemolojik, Teolojik ve Kültürel Temelleri”. Zâhirî ve Selefî Din Yorumu. ed. Sönmez Kutlu. 19-80. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2018.
• Maşalı, M. Emin. “‘Bilimsel Tefsirin Tarihî Süreci ve Eleştirisi’ Başlıklı Tebliğin Müzakeresi”. Kur’an ve Pozitif Bilim. ed. M. Turan Çalışkan. 87-91. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2020.
• Müsâid b. Süleyman. el-İʻcâzü’l-ʻİlmî ilâ Eyne? Demmâm: Dâru İbnü’l-Cevzî, 2. Basım, 1433.
• Özel, Ahmet. “Tüveycirî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. EK-2/617-619. Ankara: TDV Yayınları, 2019.
• Öztürk, Mustafa. “Bilimselci Kur’an Yorumlarının Genel Kritiği”. Kur’an ve Pozitif Bilim. ed. M. Turan Çalışkan. 215-242. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2020.
• Süyûtî, Celâlüddîn es-. el-İklîl fi’Stinbâṭi’t-Tenzîl. thk. Seyfüddîn Abdülkâdir el-Kâtib. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1401/1981.
• Şen, Ercan. Bilimsel Tefsiri Yeniden Düşünmek. Bursa: Emin Yayınları, 2021.
• Şinkîtî, Muhammed Emîn. Edvâʾü’l-beyân fî îzâhi’l-Kurʾân bi’l-Kurʾân. nşr. Bekr b. Abdullah Ebu Zeyd. 7 Cilt. Mekke: Dâru Âlemi’l-Fevâid, 1426.
• Şinkîtî, Muhammed Emîn. el-ʻAzbü’l-münîr min mecâlisi’ş-Şinkîtî fi’t-tefsîr. thk. Hâlid b. Osmân es-Sebt. 5 Cilt. Mekke: Dâru Âlemi’l-Fevâid, 2. Basım, 1426.
• Şinkîtî, Muhammed Emîn. Tetimmetü edvâʾü’l-beyân fî îzâhi’l-Kurʾân bi’l-Kurʾân. nşr. Atıyye Nuhammed Sâlim. Mekke: Dâru Âlemi’l-Fevâid, 2. Basım, 1400/1980.
• Temizkan, Abdullah. “Bilimsel Tefsire Farklı Bir Yaklaşım: Zağlûl Neccâr Örneği”. e-Şarkiyat: İlmî Araştırmalar Dergisi 10/19 (2018), 39-65.
• Tüveycirî, Hammûd b. Abdillâh et-. es-Savâʿiku’ş-şedîde ʿalâ etbâʿi’l-heyʾeti’l-cedîde. Riyad, 1388.
• Tüveycirî, Hammûd b. Abdillâh et-. Îzâhu’l-mahacce fi’r-red ʿalâ sâhibi Tanca. Riyad: Müessesetü’n-Nûr li’t-Tibâa ve’t-Teclîd, 1385.
• Tüveycirî, Hammûd b. Abdillâh et-. Zeylü’s-savâʿik li-mahvi’l-ebâtîl ve’l-mehârik. Riyad, 1390.
• Useymîn, Muhammed b. Sâlih el-. Fethu zi’l-celâli ve’l-ikrâm bi-şerhi Bulûgi’l-merâm. nşr. Subhî b. Muhammed Ramazan, Ümmü İsrâ binti ʻUrfe Beyyûmî. 6 Cilt. Kahire: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1427/2006.
• Useymîn, Muhammed b. Sâlih el-. Likââtü’l-bâbi’l-meftûh. Kasîm: Müessesetü’ş-Şeyh Muhammed Sâlih el-Useymîn el-Hayriyye, 1437.
• Useymîn, Muhammed b. Sâlih el-. Mecmûʻu fetâvâ ve resâili fazileti’ş-şeyh Muhammed b. Sâlih el-ʻUseymîn. nşr. Fehd b. Nâsır b. İbrâhim es-Süleyman. 29 Cilt. Riyad&Uneyze: Dâru’l-Vatan&Dâru’s-Serâyâ, 1413-1431/2010.
• Useymîn, Muhammed b. Sâlih el-. Şerhu Mukaddimeti’t-Tefsîr. nşr. Abdullah b. Muhammed et-Teyyâr. Riyad: Dâru’l-Vatan, ts.
• Useymîn, Muhammed b. Sâlih el-. Şerhu’l-ʿAkîdeti’l-Vâsıtıyye. nşr. Sa‘d b. Fevvâz Sumeyl. Demmâm: Dâru İbnü’l-Cevzî, 6. Basım, 1421.
• Useymîn, Muhammed b. Sâlih el-. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Kerîm el-Fâtiha ve’l-Bakara. 3 Cilt. Demmâm: Dâru İbnü’l-Cevzî, 1423.
• Useymîn, Muhammed b. Sâlih el-. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Kerîm: mine’l-Hucûrât ile’l-Hadîd. Riyad: Dâru’s-Süreyyâ, 1425/2204.
• Useymîn, Muhammed b. Sâlih el-. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Kerîm Sûretü Fâtır. Kasîm: Müessesetü’ş-Şeyh Muhammed Sâlih el-Useymîn el-Hayriyye, 1436.
• Useymîn, Muhammed b. Sâlih el-. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Kerîm Sûretü Gâfir. Kasîm: Müessesetü’ş-Şeyh Muhammed b. Sâlih el-Useymîn el-Hayriyye, 1437.
• Useymîn, Muhammed b. Sâlih el-. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Kerîm Sûretü Lokmân. Kasîm: Müessesetü’ş-Şeyh Muhammed Sâlih el-Useymîn el-Hayriyye, 1436.
• Useymîn, Muhammed b. Sâlih el-. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Kerîm Sûretü Sâd. Riyad: Dâru’s-Serâyâ, 1425/2004.
• Useymîn, Muhammed b. Sâlih el-. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Kerîm Sûretü’l-Mâide. Demmâm: Dâru İbnü’l-Cevzî, 1435.
• Useymîn, Muhammed b. Sâlih el-. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Kerîm Sûretü’r-Rûm. Kasîm: Müessesetü’ş-Şeyh Muhammed b. Sâlih el-Useymîn el-Hayriyye, 1436.
• Useymîn, Muhammed b. Sâlih el-. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Kerim Sûretü’z-Zuhruf. el-Kasîm: Müessesetü’ş-Şeyh Muhammed Sâlih el-Useymîn el-Hayriyye, 1436.
• Useymîn, Muhammed b. Sâlih el-. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Kerîm Suretü’z-Zümer. Kasîm: Müessesetü’ş-Şeyh Muhammed Sâlih el-Useymîn el-Hayriyye, 1436.
• Ünal, Serkan. “Bilimsel Tefisr Ekolünde Klasik ve Modern Dönem Metot ve Argümanlarının Mukayesesi ve Yaklaşım Farklılıkları”. FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 21 (2023), 419-455.
• Vaʻlân, Abdülmecîd b. Muhammed el-. ed-Dilâlâtü’l-Akadiyye li’l-Âyâti’l-Kevnîyye. Riyad: Dâru’r-Rekâiz, 1440/2019.
• Yavuz, Ömer Faruk. “Gazali ve İlmi Tefsir”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31 (2011), 39-59.
• Yıldırım, Enbiya. “Hz. Muhammed ve Pozitif Bilimler”. İslam Geleneğinde ve Modern Dönemde Hadis ve Sünnet. ed. Bünyamin Erul. 503-524. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2020.
• Zağlûl en-Neccâr. Min âyâti’l-iʻcâz es-semâ fi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Beyrut: Dâru’l-Maʻrife, 1428/2007.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin ez-. et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü Vehbe, ts.