ظاهرة الدراية ومتعددة التخصصات في كتاب الطبري جامع البيان

Yıl 2024, , 575 - 597, 30.10.2024

İsa Kanik

https://doi.org/10.31121/tader.1513909

Öz

Taberî’nin Câmi’u’l-Beyân’ında Dirayet Olgusu ve Disiplinlerarasılık

Öz

Kur’ânî düşüncede ilim ve din bir bütündür. Kaynaklarının ortak olması, ilim ve dinin birbiriyle çelişmediğini göstermektedir. Kur’ân, temel maksat olmamakla birlikte diğer disiplin ve ilim dal-larından da bahsetmektedir. Tefsir ilmi; konuları, gayesi ve meşguliyet alanına bakıldığında diğer ilmî disiplinlerle mutlak bir yapısal ilişki içerisindedir. Müfessirler, Kur’ân âyetlerini anlama ve açıklama sürecinde şer’î ilimler yanında tabiî ilimlerden de istifade etmektedirler. Nakledilen rivayetler yanında farklı akademik disiplinlerden de istifade edilmesi Kur’ân tefsirinde bir tür dirayet yaklaşımıdır. Fakat bu noktada bilim olgusunun kesin sonuca varılmış mutlak doğrular olmadığı göz önünde bulundurulmalıdır. Bu araştırmada çok yönlü bir İslam âlimi olan Ta-berî’nin, Câmi‘u’l-beyân adlı tefsirindeki dirayet olgusu ve disiplinlerarası yaklaşımı konu edi-nilmektedir. Kur’ân’ın anlaşılması sürecinde dirayet yaklaşımı ve disiplinlerarasılık unsurlarının Taberî ve meşhur tefsiri bağlamında önemli olduğuna inanılmaktadır. Rivayet tefsirlerinin temel kaynaklarından biri olan mezkûr eserin verisel analiziyle, Kur’ân’ın anlaşılmasında disiplinlera-rasılığın yeri ve önemi hakkında bilimsel ve akademik bir paradigma oluşturulması hedeflen-mektedir. Dirayet olgusu ve bilhassa disiplinlerarasılık konusunun çerçevesi Taberî tefsiriyle sınırlandırılmaktadır. Mezkûr konular; literatür taraması, analiz, sentez ve mukayese gibi yön-temlerle ele alınmaktadır. Hakeza örneklem yöntemiyle tefsir açısından dikkat çekici bulgulara ulaşılmıştır. Taberî’nin; âyetleri tefsir ederken, yaşadığı dönemin bilimsel ve kültürel özellikleri çerçevesinde akıl, duyu, haber ve bazı dinî ve fennî ilimlerden istifade ettiği sonucuna ulaşılmış-tır.

Anahtar Kelimeler

Tefsîr, Kur’ân, Taberî, Dirayet, Disiplinlerarasılık

The phenomenon of dirayah and interdisciplinarity in Tabari’s câmi‘u’l-beyân

Öz

In the Our’ānic thought, science and religion are a whole. The fact that they have common sources shows that science and religion do not contradict each other. The Our’ān also mentions other disciplines and branches of science, although this is not the main purpose. The science of tafsir; considering its subjects, purpose and field of occupation, it is in an absolute structural relationship with other scientific disciplines. Commentators benefit from natural sciences as well as religious sciences in the process of understanding and explaining the verses of the Our’ān. However, at this point, it should be taken into consideration that the phenomenon of science is not a definite absolute truth. In this research, the phenomenon of dirayah and the interdiscipli-nary approach of Tabari, a versatile Islamic scholar, in his commentary called Câmi'u'l-beyân are discussed. It is believed that the elements of dirayah and interdisciplinarity are important in the process of understanding the Our’ān in the context of Tabari and his famous commentary. It is aimed to create a scientific and academic paradigm about the place and importance of inter-disciplinarity in understanding the Our’ān, through the data analysis of the mentioned work, which is one of the main sources of narration interpretations. The phenomenon of dirayah and especially the framework of the issue of interdisciplinarity is limited to the commentary of Taba-ri. The mentioned topics are; It is addressed through methods such as literature review, analysis, synthesis and comparison. Likewise, remarkable findings were obtained in terms of interpreta-tion with the sampling method. It has been concluded that while interpreting the verses, Tabari benefited from reason, sense, knowledge and some religious and scientific sciences within the framework of the scientific and cultural characteristics of the period in which he lived.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Our’ān, Tabari, Dirayah, Interdisciplinarity

Kaynakça

• Abduh, Muhammed - Rızâ, Muhammed Reşid. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-hakîm (Tefsîru’l-menâr). 12 Cilt. Kâhire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-‘Âmme, 2. Basım, 1990.
• Adevî, Muhammed Haseneyn Mahlûf. el-Medhalü’l-münîr fî mukaddimeti ı‘lmi’t-tefsîr. 1 Cilt. Kâhire: Matbaatü’l-Meâhid, 1351.
• Akalın vd., Şükrü Halûk (ed.). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 11. Basım, 2011.
• Albayrak, Halis. “Taberî’nin Kıraatları Değerlendirme ve Tercih Yöntemi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 42 (2001), 97-130.
• Âlûsî, Ebü’s-Senâ Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillâh. Rûhu’l-me‘ânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-‘azîm ve’s-seb‘i’l-mesânî. thk. Ali Abdülbârî Atiyye. 30 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1415–1994.
• Aydemir, Abdullah. Büyük Türk Bilgini Şeyhulislâm Ebussuûd Efendi ve Tefsirdeki Metodu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2. Basım, 1993.
• Bayer, Fatih. Taberî’nin Tefsir Metodolojisi. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• Bayrakdar, Mehmet. İslâm’da Bilim ve Teknoloji Tarihi. Ankara: TDV Yayınları, 14. Basım, 2020.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi Tabakâtü’l-müfessirîn. 2 Cilt. İstanbul: Ravza Yayınları, 2. Basım, 2015.
• Birışık, Abdülhamit. “Tefsir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 281-290. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. M. Züheyr b. Nâsır. 9 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 1422–2001.
• Cevizci, Ahmet. Felsefe Sözlüğü. ed. Derya Önder. İstanbul: Say Yayınları, 3. Basım, 2012.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. et-Ta‘rîfât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1403.
• Çalışkan, İsmail. “Kur’ân Muhtevasının Epistemolojik Taksimi -Kur’ân’da Her Bilginin Var Olduğu Söylemine Eleştirel Bir Yaklaşım-”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (2003), 235-248.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed. Sünen. thk. Şuayb el-Arnaût. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1424–2004.
• Demir, Şehmus. “Bilimsel Tefsirin Tarihi Süreci ve Eleştirisi”. Kur’ân ve Pozitif Bilim. ed. M. Turan Çalışkan. 400. İstanbul: Kuramer Yayınları, 1. Basım, 2020.
• Doğan vd., Mehmet. Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: İz Yayıncılık, 11. Basım, 1996.
• Emiroğlu, İbrahim. Klasik Mantığa Giriş. Ankara: Elis Yayınları, 5. Basım, 2009.
• Fayda, Mustafa. “Taberî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 314-318. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. İhyâ’ü ‘ulûmi’d-dîn. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, ts.
• Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdillâh. Mu‘cemü’l-büldân. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, ts.
• İbn Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed. el-Müsned. thk. Ahmed Muhammed Şakir. 8 Cilt. Kâhire: Dârü’l-hadîs, 1416–1995.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414.
• İbn Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshâk b. Muhammed. el-Fihrist. thk. İbrâhîm Ramazân. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1417–1997.
• Kâtib Çelebi, Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 6 Cilt. Bağdat: Mektebetü’l-müsennâ, 1941.
• Kattân, Mennâ‘ b. Halîl. Mebâhîs fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. b.y.: Mektebetü’l-Me‘ârif, 3. Basım, 1421.
• Kutluer, İlhan. “İlim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 109-114. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Kitâbü’t-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu - Muhammed Aruçi. 1 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1422–2001.
• Mertoğlu, Mehmet Suat. “Taberî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 319-320. İs-tanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Mertoğlu, Mehmet Suat. “Tefsir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 290-294. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Muhâsibî, Ebû Abdillâh el-Hâris b. Esed. el-Akl ve fehmü’l-Kur’ân. thk. Hüseyin el-Kuvvetli. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1391.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. el-Câmi‘u’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Tebsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1993.
• Nosıch, Gerald M. Disiplinlerarası Eleştirel Düşünme Rehberi. çev. Birsel Aybek. Ankara: Anı Yayıncılık, 4. Basım, 2018.
• Okcu, Abdülmecit. “Taberî Tefsîrinde Abdest Ayetinin Yorumu ve Taberî’nin Konuyla İlgili Görüşleri Üzerine Bazı Mülâhazalar”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19 (2003), 216-246.
• Okumuş, Mesut. “Taberî Tefsirinde Bağlamın Yeri ve Önemi”. EKEV Akademi Dergisi 6/13 (2002), 125-151.
• Önen, Hacı. Taberî Tefsirinde Dirayet. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler En-stitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Özdeş, Talip. “Kur’ân-Bilim İlişkisinin Problematik Boyutu Üzerine Genel Bir Değer-lendirme”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/1 (2010), 7-28.
• Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahruddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Mefâtîhu’l-gayb. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 2. Basım, 1420.
• Sabûnî, Muhammed Ali. et-Tibyân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. İstanbul: Dersaâdet, ts.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed. el-İtḳān fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. 4 Cilt. b.y.: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-‘Âmme, 1394–1974.
• Şeriatî, Ali. Kur’ân’a Bakış. çev. Ali Seyyidoğlu. Ankara: Fecr Yayınları, 4. Basım, 1996.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 24 Cilt. b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 1420–2000.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1407.
• Tâşköprîzâde, Ahmed b. Mustafa. Miftâhu’s-sa‘âde ve misbâhu’s-siyâde fî mevzû‘âti’l-‘ulûm. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1405.
• Uyanık, Mevlüt. Bilginin İslamileştirilmesi ve Çağdaş İslam Düşüncesi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 3. Basım, 1999.
• Yaşar, Naif. İlk Üç Asır Kelam Tartışmaları ve Taberî. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Yaşar, Naif. “Taberî’nin Fıkha ve Neshe Yaklaşımı”. The Journal of Academic Social Science Studies 40 (2015), 321-335.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Taberî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 318-319. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Yazır, Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. İstanbul: Zehraveyn Yayınları, ts.
• Yurdagür, Metin. “Âfâkî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 397. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Zebîdî, Muhammed Murtazâ. Tâcü’l-‘arûs min cevâhiri’l-kâmûs. thk. Ali Şîrî. 20 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1414–1994.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân-. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’. thk. Mecmûa mine’l-muhakkikîn bi-işrâfi eş-Şeyh Şuayb el-Arnaût. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1405–1985.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 3 Cilt. Kâhire: Mektebetü Vehbe, ts.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh. el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1376–1957.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-‘irfân fî ‘ulûmi’l- Kur’ân. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1996.
• “Kur’ân Yolu”. Erişim 18 Ocak 2024. https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/Ankeb%C3%BBt-suresi/3359/19-23-ayet-tefsiri