تأثير اختلافات القراأت في التفسير والاستنباطات الفقهية في ضؤ الآية ۱۲ من سورة التوبة

Yıl 2024, , 659 - 679, 30.10.2024

Abdulhekim Ağırbaş

https://doi.org/10.31121/tader.1526645

Öz

القرآن كتاب الله المعجز، مصدر الهداية والرحمة للإنسان، أنزله الله على النبي صلى الله عليه وسلم لتبليغه للناس. وبمرور الوقت نشأ علم القراءات لتلاوة نص الوحي بشكل صحيح، وعلم التفسير لفهم القرآن، وعلم الفقه لاستنباط الأحكام منه. لقد انتقل علم القراءات بواسطة السند الصحيح وقراءة الأئمة والرواة من جيل إلى جيل، ومعه انتقلت الاختلافات في القراءات إلى يومنا هذا. وتُصنَّف الاختلافات بين القراءات إلى صنفين هما: الأصول وفرش الحروف. أما ما يميز الأول، أي الأصول، فهو يتعلق بالصوت دون التأثير في المعنى، أما الثاني، أي فرش الحروف، فإن الاختلافات في بنية الكلمة يمكن أن تؤدي أحياناً إلى تغييرات في دلالتها. وعلى الرغم من ذلك، فيمكن النظر إلى الاختلافات الدلالية التي تنتج عن اختلاف القراءات على أنها شيء من التوسع في المعنى والإثراء الدلالي. كما أن تلك الاختلافات في القراءات لا تؤدي بالضرورة إلى تضاد في المعنى، بل تفسح الطريق أمام علوم التفسير والفقه والكلام واللغة العربية لطرح وجهات نظر مختلفة بفضل التوسع الدلالي.
وفي هذه الدراسة، تم استقراء المراجع المتعلقة بالآية من حيث اختلاف وجوه القراءات فيها، واستنباط المعاني والأحكام المتعلقة بها في كتب القراءات عند المتقدمين، وكتب التفسير والفقه في العصور المتأخرة والعصر الحديث، وفق منهج وصفي مقارن. وتمت الاستفادة من هذه المصادر في هذا البحث الذي يهدف إلى دراسة الآية وما يتعلق بموضوعها والإسهام في البحوث التفسيرية. وفي النتيجة، وبحسب رأي الباحث، فإن الاختلاف في فرش القراءات ذات التأثير في المعنى يساهم في الإثراء والتنوع الدلالي للكلمات واستنباط أحكام جديدة.

Anahtar Kelimeler

علم القراءات, التفسير, الفقه, سورة التوبة, إيمان, يمين

The Effect of Qiraat Differences on Tafsir and Fiqhical Inference in the Context of Surah al-Tawbah Verse 12

Öz

The Qur’ān is a miraculous book revealed by Allah (SWT) to Prophet Muhammad (PBUH) through divine inspiration to serve as a source of guidance and mercy to humanity. Over time, sciences such as Qira’at for the authentic recitation of the revelation, Tafsir for its accurate understanding, and Fiqh for deriving legal rulings from it have become independent disciplines. The science of Qira’at has been handed down through generations with authentic chains of transmission by the Qira’at imams and narrators, along with the differences in recitation. These differences in Qira’at are classified into two categories: those related to the usul and those rela-ted to farsh-i huruf. While the differences in usul (rules) do not affect the meaning since they pertain to pronunciation, some of the differences related to fershī qiraat can affect the meaning. Nevertheless, even when such differences in fershī qiraat affect the meaning, they never create contradictory interpretations of verses but rather they enrich the understanding and provide op-portunities for deriving various rulings. Tawbah 9:12 is one of the verses where the differences in the fershī qiraat are observed. The difference in the fershī qiraat here is important not only because it contributes to the interpretation of the verse, but also because it offers different per-spectives to the sects of fiqh. In this study, we utilize a literature review method to examine the Qira’at differences in the verse and their relationship to meaning and legal rulings. By consulting early foundational Qira’at books, as well as classical and modern works of Tafsir and Fiqh, we aim to analyze the subject within the framework of the relevant verse, contributing to the field. The study concludes that the differences of the fershī qiraat in Surah Tawbah 9:12 effectively broaden the meaning and allow rulings to be obtained through new interpretations.

Anahtar Kelimeler

Our’ān Recitation and Qira’at, Tafsir, Fiqh, Surah Tawbah, Faith, Oath

Tevbe Sûresi 12. Âyeti Bağlamında Kırâat Farklılığının Tefsire ve Fıkhî İstinbatlara Etkisi

Öz

Kur’ân-ı Kerim, Yüce Allah tarafından insanlara hidayet ve rahmet kaynağı olarak tebliğ edilmek üzere Hz. Muhammed’e (s.a.s.) vahiyle bildirilen mu‘ciz bir kitaptır. Vahiy metninin sahih bir şekilde tilâveti için kırâat, doğru anlaşılması amacıyla tefsir, ondan hüküm çıkarmaya matuf olmak üzere fıkıh ilimleri zamanla müstakil hale gelmiştir. Kırâat ilmi sahih senedlerle, kırâat imam ve râvîleri aracılığıyla nesilden nesile aktarılarak kırâatteki farklılıklarla birlikte günümüze kadar intikal etmiştir. Kırâat farklılıkları usûle dair olanlar ve ferş-i hurûfla ilgili farklılıklar olmak üzere iki kategoride değerlendirilmektedir. Usûle dair farklılıklar, seslendirmeyi ilgilendirdiği için anlama etki etmezken ferşî farklılıkların bazısı ise manada farklılığın oluşumunda etkili olabilmektedir. Bununla birlikte anlamı etkileyen söz konusu ferşî kırâat farklılıkları âyetlerde hiçbir zaman birbirine tezat mana oluşturmamakta bilakis anlam zenginliğine imkân tanıyarak farklı hükümler çıkarılabilmesine katkı sağlamaktadır. Ferşî kırâat farklılıklarının olduğu âyetler-den birisi de Tevbe 9/12’dir. Buradaki ferşî kırâat farklılığı, âyetin anlaşılmasına katkı sağlamakla beraber fıkıh mezheplerine farklı bakış açısı sunması yönüyle de önem arz etmektedir. Bu amaçla çalışmamızda literatür tarama yöntemi kullanılarak ilgili âyetteki kırâat farklılığı ve bunun anlam-hüküm ilişkisi ele alınmaktadır. Araştırmada ilk dönem temel kırâat kitapları, klasik-modern dönem tefsir ve fıkıh eserleri olmak üzere çeşitli kaynaklardan istifade edilerek ilgili âyet çerçevesinde konu incelenmekte ve böylece çalışmanın alana katkı sağlaması hedeflenmektedir. Çalışma sonucunda Tevbe 9/12 âyetinde anlama etki eden ferşî kırâat farklılıklarının mananın genişlemesinde ve yeni yorumlarla hükümler elde edilmesinde etkili olduğu müşahede edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kur’ân-ı Kerîm Okuma ve Kırâat, Tefsir, Fıkıh, Tevbe Sûresi, İman, Yemin

Etik Beyan

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm ça-lışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur / It is declared that scientific and ethical prin-ciples have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Teşekkür

İlginizden dolayı teşekkür eder, çalışmalarınızda kolaylıklar dilerim.

Kaynakça

• Abduh er-Râcihî. el-Lehecâtü’l-’Arabiyye fi’l-kırââti’l-Kur’âniyye. İskenderiyye: Dâru’l-Ma’rifeti’l-Câmi’iyye, 1996.
• Ağırbaş, Abdulhekim. Kırâat Eğitim-Öğretim Geleneği ve Günümüzdeki Uygulamalar. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayın Matbaacılık, 2022.
• Ağırbaş, Abdulhekim. Kırâat İlminde İskân, İhtilâs, Revm ve İşmâm Olgusu. ed. Mehmet Ünal. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2023.
• Akaslan, Yaşar. “Kırâatlerin Fıkhî Hükümlere Etkisine Dair Bir İnceleme: Nisâ Sûresi’nin 43. Âyeti Örneği”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 38 (2015), 205-232.
• Âlûsî, Ebü’l-Fadl Mahmûd. Rûhu’l-meânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-azîm ve sebi’l-mesânî. 30 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabiyy, ts.
• Bayraktar, Ahmet. Enfâl-Tevbe Sûrelerindeki Kırâat-ı Aşere Farklılıkları ve Bunların Anlama Etkisi.
• Gümüşhane: Gümüşhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Bâzemûl, Muhammed b. Ömer b. Sâlim. el-Kırâat ve eseruhâ fi’t-tefsîr ve’l-ahkâm. Mekke: Ümmü’l Kurâ Üniversitesi İslam Şeriatı Doktora Tezi, 1992.
• Begavî, Ebû Muhammed Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes’ûd b. Muhammed. Tefsiru’l-Begavî (Me’âlimü’t-tenzîl). thk. Muhammed Abdullah en-Nemr vd. 8 Cilt. Riyad: Dâru Taybe, 1991.
• Beydâvî, Nâsıruddîn Ebû Sâid Abdullah b. Ömer b. Muhammed. Envâru’t-tenzîl ve esrâri’t-teʾvîl. thk. Muhammed Abdurrahmân el-Mar’aşlî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabiyy, 1998.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. Muhammed b. Züheyr Nâsır. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 2. Basım, 1422.
• Candan, Abdurrahman. “İslâm Hukukunda Yemin ve Ahlakîlik”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 15 (2010), 431-452.
• Cevherî, İsmail b. Hammâd. es-Sıhâh tâcü’l-lüğâ ve sıhâhi’l-Arabiyye. thk. Ahmed Abdulğafur Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlmi’l-Melâyîn, 2. Basım, 1979.
• Çetin, Abdurrahman. Yedi Harf ve Kıraatlar. İstanbul: Ensâr Neşriyat, 2. Basım, 2010.
• Dabba’, Ali Muhammed. el-İdâe fi beyâni usûli’l-kırâe. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1999.
• Dahhâk b. Müzâhim. Tefsîru’d-Dehhâk. thk. Muhammed Şükrî Ahmed ez-Zâviyetî. 2 Cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 1999.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd. et-Teysîr fi’l-kırââti’s-seb’a. thk. Hâtim Sâlihü’d-Dâmin. Kahire: Mektebetü’s-Sahâbe, 2008.
• Dimyâtî, Şihâbuddîn Ahmed b. Muhammed b. Abdilgani el-Bennâ. İthâfu fudelâi’l-beşer fi’l-kırââti’l-arbeate aşer. thk. Enes Mühre. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2011.
• Ebû Abdillâh Süfyân b. Saîd b. Mesrûk, es-Sevrî. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Kerîm. Rampur: Mektebetü Rıdâ, 1965.
• Ebû Hayyân el-Endülüsî, Muhammed b. Yûsuf. el-Bahru’l-muhît. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd, Ali Muhammed Murid. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1993.
• Ebû Suûd, Muhammed el-İmâdî. Tefsîru Ebi’s-Suûd (İrşâdü li ’akli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-kerîm). thk. Abdulkadir Ahmed Atâ. 5 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Riyâd, ts.
• Ebû Tâlib el-Mekkî, İbn Ebî Muhammed el-Kaysî. el-Keşf an vücûhi’l-kırââti’s-seb’a ve ilelihâ ve hiceciha. thk. Muhyiddîn Ramazan. 2 Cilt. Beyrut: Müssesetü’r-Risâle, 1997.
• Fırat, Yavuz. Tecvîd ve Kıraat İlmi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Çelik Yayınevi, 2018.
• Hafyân, Ahmed Mahmud Abdussemi’. Eşheru’l-mustalahât fî fenni’l-edâi ve ilmi’l-kırâât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Heysemî, Nureddîn Ali b. Bekr. Mecmaü’z-zevâid ve menbaü’l-fevâid. Beyrut: Dâru’l-Kitâbü’l-Arabî, ts.
• İbn Ebî Hâtim, Abdurrahman b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm müsnedena ni’r-Resûl ve’s-sahâbe ve’t-tabi’în. thk. Es’ad Muhammed et-Tayyib. 10 Cilt. Mekke: Mektebetü Nezzâr Mustafa el-Bâz, 1997.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdillâh el-Hüseyn b. Ahmed. el-Hücce fi’l-kırââti’s-seb’a. thk. Abdulâl Sâlim Mekrem. Beyrut: Dâru’ş-Şurûk, 3. Basım, 1979.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmâdü’d-Dîn İsmâîl. Tefsîru’l-Kur’âni’l-azîm. thk. Mustafa Muhammed, Muhammed Reşâd vd. 15 Cilt. Kahire: Müesseseti Kurtuba, 2000.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullâh b. Ahmed b. Muhammed. el-Mugnî. Kahire: Mektebetu İbn Teymiyye, ts.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekr Ahmed b. Mûsâ b. el-Abbâs. Kitâbü’s-seb’a fi’l-kırâât. thk. Şevki Dayf. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1980.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyüddîn Ahmed b. Abdihlîm. Tefsîr şeyhü’l-İslâm İbn Teymiyye. thk. İyâd b. Abdillatîf b. İbrâhîm el-Kaysî. 7 Cilt. Demmâm: Dâru İbni’l-Cevzî, 2011.
• İbn Zencele, Ebû Zür’a Abdurrahman b. Muhammed. Hüccetü’l-kırâat. thk. Saîd Afgânî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 5. Basım, 1997.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillah. Ahkâmü’l-Kur’ân. thk. Muhammed Abdulkadir Atâ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l Kutubi’l-İlmiyye, 3. Basım, 2003.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahman b. Ali b. Muhammed. Zâdü’l-mesîr fî ilmi’t-tefsîr. thk. Züheyr eş-Şâvîş. 9 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmî, 3. Basım, 1984.
• İbnü’l-Cezerî, Muhammed b. Muhammed b. Ali b. Yûsuf. en-Neşr fi’l-kıraâti’l-aşr. thk. Ali Muhammed Debbâ’. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbrahim b. Said Devserî. Muhtasaru’l-ibârât li mu’cemi mustalahâti’l-kırâât. Riyad: Dâru’l-Hadâre, 2008.
• Karataş, Ali. “Kur’ân'ı Kur’ân ile Anlama”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31 (2011), 177-197.
• Kâsânî, Ebû Bekr Alaeddin Ebû Bekr b. Mes’ud b. Ahmed Kâsânî. Bedâiu’s-sanâi’ fî tertîbi’ş-şerâi’. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1406.
• Kastallânî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Ebû Bekr. Letâifü’l-işârât li-fünuni’l-kırâat. 10 Cilt. Medine: Melik Fehd Mushaf Matbaası, 2012.
• Keleş, Mehmet. “Kıraat Farklılıklarının Anlam Üzerindeki Etkisi: Yâsîn Sûresi Özelinde Bir İnceleme”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 8/1 (2024), 152-177.
• Keleş, Mehmet. Şevkânî, Fethu’l-Kadîr Adlı Eseri ve Kıraatleri Ele Alma Yöntemi. İstanbul: Kitap Dünyası, 2024.
• Koçyiğit, Talât. Kur’an-ı Kerim Meal ve Tefsiri. 7 Cilt. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2016.
• Kudât, Ahmed Muhammed el-Müflih. Mukaddimât fî ulûmi’l-kırâât. Amman: Dâru Ammâr, 2001.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr. el-Câmiü li ahkâmi’l-Kur’an. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2006.
• Kurtuluş, Yusuf Ziya. Ahkâm Tefsirlerinde Kırâat Farklılıkları. Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Maşalı, Mehmet Emin. “Kıraatların İntişarında Fıkhî Mezheplerin Rolüne Dair Bir Örnek”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/7 (1998).
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Ahmed Vanlıoğlu, Bekir Topaloğlu. 18 Cilt. İstanbul: Dâru’l-Mîzân, 2005.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. el-Hâvi’l-kebîr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419.
• Mekkî b. Ebî Tâlib. el-İbâne an meân’il-kırâât. thk. Abdulfettâh İsmaîl Şeblî. Kahire: Matbatu Nahda Mısır, ts.
• Mergînânî, Ebü’l-Hasan Burhanüddîn Ali b. Ebî Bekr. el-Hidâye şerhu bidâyetil-mübtedî. thk. Sâid Bekdaş. Medine: Dâru’s-Sirâc, 2019.
• Muhammed b. İshak b. Yesar. es-Sîre. thk. Muhammed Hamîdullah. Fas: y.y., 1976.
• Muhammed Emin Efendi. Umdetü’l-hullân fi izâh-i zübdeti’l-irfân. İstanbul: Asitâne Yayınları, ts.
• Mukâtil b. Süleyman, Ebü’l-Hasen Süleyman b. Beşîr el-Ezdî. Tefsîrü’l-kebîr. thk. Abdullah Mahmûd Şehhâte. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’t-Târîhi’l-Arabiyy, 2. Basım, 2002.
• Mücâhid b. Cebr. Tefsîru Mücâhid. thk. Ebû Muhammed Suyûtî. Beyrut: Dâru’l Kutubi’l-İlmiyye, 2005.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmi’u’s-sahîh. nşr. Muhammed Fuâd Abdül-bâkī. Kahire: y.y., 1374-75/1955-56.
• Nehhâs, Ebû Ca’fer Ahmed b. Muhammed b. İsmail. Meâni’l-Kur’âni’l-Kerîm. thk. Muhammed Ali es-Sâbûnî. 6 Cilt. Mekke: Câmiatü Ümmi’l-Kurâ, 1988.
• Nesefî, Ebü’l Berekât Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Tefsîru’n-Nesefî (Medârikü’t-tenzîl ve hakâikü’t-te’vîl. thk. Yusuf Ali Bedîvî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1998.
• Önen, Hacı. “Kıraatların Fıkhî Hükümlere Etkisi”. Dicle İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/12 (2013), 1-24.
• Örnek, Kadir. Usûl İhtilafları Bağlamında Kıraat Lehçe İlişkisi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Özbek, Ömer - Bozmaz, Enes. “Kıraatlerin İştihârında Sosyo-Kültürel Ortam ve Siyâsi İlişkilerin Rolü”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 7/2 (2023), 743-765.
• Pâluvî, Hâmid b. Abdülfettâh. Zübdetü’l-irfân. İstanbul: Âsitâne Yayınları, ts.
• Râgıb el-İsfahânî. el-Müfredâtü elfâzi’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnân Davûdî. Dimeşk: Daru’l-Kalem, 4. Basım, 2009.
• Râzî, Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyin. Mefâtîhü’l-ğayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Rızk, Seyyid et-Tavîl. Fî Ulûmi’l-kırâât medhal, dirâse ve tahkîk. Mekke: el-Faysaliyye, 1985.
• Semîn el-Halebî, Eb’ül-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Yûsuf b. İbrâhîm. ed-Durru’l-mesûn fî ulûmi’l-kitâbi’l-meknûn. thk. Ahmed Muhammed el-Harrât. 11 Cilt. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, ts.
• Serahsî, Ebû Bekr. el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1402.
• Sindî, Abdulkayyûm b. Abdulğafûr. Safahât fî ulûmi’l-kırâât. Mekke: Mektebetü’l-İmdâdi’l-Âlemî, 8. Baskı., 2016.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Şuayb el-Arnaud. Dımeşk: Müessesetü’r-Risâle Naşirûn, 2008.
• Şan, Lokman. “Tevbe Sûresindeki Kırâat Farklılıkları ve Anlama Etkisi” Dicle İlahiyat Dergisi 11/1 (2019), 1-21.
• Şan, Lokman. Tevbe Sûresinin Kırâatlar Açısından İncelenmesi. Dıyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2016.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ali. Fethu’l-kadîr: el-câmi’ beyne fenneyi’r-rivâye ve’d-dirâye min ilmi’t-tefsîr. 6 Cilt. Dimeşk: Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, ts.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali. Fethu’l-kadîr el-câmiʿ beyne fenneyi’r-rivâye ve’d-dirâye min ʿilmi’t-tefsîr. 6 Cilt. Dımeşk: Daru İbni Kesir, 1993.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’an. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 25 Cilt. Kahire: Dâru Hicr, 2001.
• Temel, Nihat. Kırâat ve Tecvid Istılahları. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı, 2018.
• Tetik, Necati. Başlangıçtan IX. Asra Kadar Kırâat İlminin Talimi. İstanbul: İşaret Yayınları, 1990.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa. el-Câmiu’s-sahîh/es-Sünen. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Beyrut: Daru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1998.
• Tuğral, Rahim. “Farklı Kıraatlerin Tefsirdeki Yeri”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7 (1992), 268-281.
• Ünal, Mehmet. Kur’ân’ın Anlaşılmasında Kırâat Farklılıklarının Rolü. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 2019.
• Yalçın, Yunus. Ahkâm Âyetleri Bağlamında Fıkıh-Kıraat İlişkisi. Ankara: Sonçağ Akademi, 2023.
• Yazır, Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. İstanbul: Eser Neşriyat ve Dağıtım, 3. Basım, 1979.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî. Meâni’l-Kur’ân ve i’râbüh. thk. Abdulcelîl Abduh Şe-lebî. 5 Cilt. Beyrut: Alemü’l-Kütüb, 1988.
• Zemahşerî, Cârullâh Ebi’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf an hakâiki ğevâmidi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd, Ali Muhammed Mu-avvid. 6 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Ubeyd, 1998.
• Zerkânî, Muhammed Abdulazîm. Menâhilü’l-irfân fi ulûmi’l-Kur’ân. thk. Fevvâz Ahmed Zemereli. Beyrut: Dâru’l- Kitabi’l-Arabî, 1995.
• Zerkeşî, Bedreddin Muhammed b. Abdullah. el-Burhân fi ulûmi’l-Kur’ân. thk. Ebü’l-Fadl ed-Dimyâtî. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2006.
• Zeylaî, Fahreddin Osman b Ali b Mihcen. Tebyînü’l-hakâik fî şerhi Kenzi’d-dekâik. Kahire: Matbaatü’l-Kübra’l-Emiriyye, 1313.
• Zühaylî, Vehbe. et-Tefsîru’l-münîr fi’l-akîdeti ve’ş-şerâti ve’l-menhec. 15 Cilt. Dimeşk: Dâru’l-Fikr, 10. Basım, 2009.
• Kur’ân Yolu, 2018. https://kuran.diyanet.gov.tr