Osmanlı Tefsir Geleneği Çerçevesinde İbn Kemal Paşa’nın Gayb Ayetleri Hakkındaki Yorumları -Risâle fî Tahkîki’l-Gayb Özelinde Bir İnceleme-

Yıl 2021, , 426 - 461, 30.04.2021

Ömer Dinç

https://doi.org/10.31121/tader.863624

Cited By: 2

Öz

İbn Kemal Paşa, Osmanlı dönemi ilim geleneğinin mümtaz isimlerinden birisidir. Yaşadığı zaman dili-minde İslamî ilimlerin her sahasında adından sıkça söz ettiren İbn Kemal Paşa, tefsirde de dikkate alın-ması gereken müfessirler arasındadır. Müstakil bir tefsir çalışmasının yanında onun yazdığı hususî risale-lerle ayetleri izah ve yorumlama biçiminin dikkate değer olduğunu ifade etmeliyiz. Onun Osmanlı tefsir geleneğinin önemli bir halkası olması ve tefsir edebiyatını dikkate alarak kimi zaman kendine özgü dü-şüncelerini ortaya koyması, yeri geldikçe eleştirel bir tavır sergilemesi, üzerinde durulmayı hak eden husu-siyetlerdendir. Bu bağlamda İbn Kemal’in Kur’an’da gayb özelinde geçen bazı ayetleri yorumlama ve izah ediş biçimi onun tefsire dair yöntemine ilişkin önemli ipuçlarını açığa çıkarmaktadır. Buna ilave olarak İbn Kemâl’in İslam düşünce geleneğini belirleyen hususların başında gelen gayb meselesi özelindeki yorum ve düşünceleri, Osmanlı tefsir müktesebatının geldiği aşamayı da gözler önüne sermektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Osmanlı Tefsir Geleneği, İbn Kemal Paşa, Gayb, Risale

Ibn Kamal Pasha's on Ghayb Verses within the Framework of the Ottoman Tafsīr Tradi-tion- A Research specific to Risāla fī Taḥqīq al-ghayb-

Öz

Ibn Kamal Pasha is one of the distinguished namesof the Ottoman period science tradition... We should state that besides an independent work of tafsīr, the way he explains and interprets the verses with the special treatises he wrote is noteworthy. His being an important link in the Ottoman tafsīr tradition, his unique thoughts, taking into account the tafsir literature from time to time, and his critical attitude are among the features that de-serve to be emphasized. In this context, the way Ibn Kamal's interpretation and explanation of some verses in the Qur’an specific to the ghayb reveals important clues about his tafsīr method. In addition to this, Ibn Kamal's comments and thoughts specific to the ghayb issue, which is one of the main issues that determine the Islamic thought tradition, reveal the stage of Ottoman tafsīr accumulation has reached.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Ottoman Tafsir Tradition, Ibn Kamal Pasha, Ghayb, Risala

Kaynakça

• Abdülbakî, Muhammed Fuad. el-Muʿcemü’l-müfehres li-elfâzi’l-Kurʾâni’l-Kerîm. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2001.
• Akay, Ali. “Gaybî Konuların Anlatılmasında Kur’an Dilinin Özellikleri”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/2 (Aralık 2003), 63-70.
• Akdemir, Hikmet. Belâğat. İstanbul: Nizamiye Akademi Yayınları, 2016.
• Albayrak, Halis. Kur’an’da İnsan-Gayb İlişkisi. İstanbul: Şule Yayınları, 1993.
• Âlûsî, Ebü’s-Senâ Şihâbüddîn Mahmûd b. Abdillâh b. Mahmûd el-Hüseynî el-. Rûhu’l-meânî. 30 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Arpa, Enver. “Şeyhülislam Kemâl Paşazade ve Tefsir Anlayışı”. X. Kur’an Sempozyumu-Kur’an ve Eğitim. 195-214. Ankara: Fecr Yayınları, 2008.
• Ay, Mahmut. “Fatiha ve Bakara Sureleri Örneğinde Molla Gürani’nin Beydavi Eleştirisi”. Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları-I. ed. Bilal Gökkır vd. 385- 426. İstanbul: İstanbul: İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Akademisi, 2011.
• Baltacı, Burhan. “Osmanlı Dönemi Ayet Tefsirleri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 9/18 (Aralık 2011), 405-417.
• Begavî, Ebû Muhammed Hüseyin b. Mes‘ûd b. el-Ferrâ el-. Tefsîru’l-Begavî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2014.
• Beyzâvî, . Nâsırüddîn Ebû Saîd Abdullāh b. Ömer b. Muhammed el-. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl. 2 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 2004.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail el-. el-Câmiu’s-sahîh. Riyad: Dârü’s-Selâm, 1999.
• Coşkun, Muhammed. “Giriş: Ömer en-Nesefî: Hayatı ve Eserleri”. et-Teysîr fi’t-tefsîr. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2020.
• Cürcânî, Seyyid Şerif el-. M‘ucemu’t-ta‘rîfât. thk. Muhammed Sıddîk el-Minşâvî. Kahire: Dâru’l-Fudeyle, ts.
• Çelebi, İlyas. “Gayb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, ts. Erişim 17 Ekim 2020
• Çelebi, İlyas. “İnsanın Gaybla İlişkisi”. Din Dilinde Gayb. 253-287. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2016.
• Çelebi, İlyas. İslam İnancında Gayb Alemi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2007.
• Çelebi, İlyas. “Mugayyebât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, ts. Erişim 31 Ekim 2020
• Doğan, İshak. Osmanlı Müfessirleri. İstanbul: İz Yayıncılık, 2011.
• Ebû Dâvûd es-Sicistânî. es-Sünen. Dımaşk: Mektebetü İbn Hacer, 2004.
• Ebû Hanîfe. el-Âlim ve’l-müteallim. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2009.
• Ebüssuûd Efendi. İrşâdü’l-ʿakli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Ekinci, Kutbettin. “Kādî Beyzâvî ve Zemahşerî’nin Fâtiha ve Bakara Sûrelerindeki Yorumlarına Molla Gürânî’nin Tenkitleri”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 22/1 (2018), 317-346.
• Gezer, Süleyman. “Lokman Sûresinin 34. Âyeti Çerçevesinde Tefsirde Bir Mahiyet Sorgulaması”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/27 (Haziran 2015), 5-21.
• Gürânî, Molla el-. Gāyetü’l-emânî fî tefsîri’l-kelâmi’r-rabbânî. thk. Bahaeddin Dartma. 5 Cilt. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları, 2019.
• Hakyemez, Cemil. “On İkinci İmam’ın Gaybeti Fikrinin Ortaya Çıkışı”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi [Bilimsel Birikim] 8/3 (Aralık 2008), 9-25.
• Halis Demir-Kemâl Çatılı. “İbn Kemâl Üzerine Yapılmış İlmi Çalışmalar”. Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (Haziran 2019), 151-178.
• Hatiboğlu, Said. “Kur’an ve Sünnet Işığında Hz. Peygamber’in Gayba Muttali Olması Meselesi”. Kur’an ve Tefsir Araştırmaları-V (İslam Düşüncesinde Gayb Problemi-I) Tartışmalı İlmî Toplantı. ed. Bedrettin Çetiner. 23-31. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2003.
• Hayyât, Ebu’l-Hüseyin el-. Kitâbü’l-İntiṣâr ve’r-red ʿale’bni’r-Râvendî el-mülhid. thk. H.S. Nyberg. Beyrut: Mektebetü’d-Dâri’l-Arabiyye li’l-Kitâb, 1993.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullāh b. Muhammed. el-Musannef. thk. Muhammed b. Abdullah el-Cum‘a. 26 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2004.
• İbn Fâris, Ebu’l-Hüseyin Ahmed. Mu‘cemü mekāyîsi’l-luga. thk. Abdusselâm Muhammed Harun. 6 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, 1979.
• İbn Hanbel, Ahmed. er-Red ala’l-Cehmiyye ve’z-Zenâdika. thk. Sabrî b. Selâme Şâhîn. Riyad: Dâru’s-Sebât, 2002.
• İbn Kemâl Pâşâ. Mecmu‘u resâili’l-allâme İbn Kemâl Pâşâ. thk. Mahir Edip Habbuş. 8 Cilt. İstanbul: Dâru’l-Lübâb, 2018.
• İbn Kemâl Pâşâ. “Risâle fî Tahkîki’l-Gayb”. Mecmu‘u resâili’l-allâme İbn Kemâl Pâşâ. thk. Mahir Edip Habbuş. İstanbul: Dâru’l-Lübâb, 2018.
• İbn Kemâl Pâşâ. Tefsîru İbn Kemâl Pâşâ. thk. Mahir Edip Habbuş. 10 Cilt. İstanbul: el-Mektebetü’l-İrşâd, 2018.
• İbn Mâce. Sünenü İbn Mâce. thk. Muhammed Nâsırüddin Elbânî. Riyad: el-Mektebetü’l-Maârif, 2008.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-Arab. thk. Abdullah Ali el-Kebîr. 6 Cilt. Kahire: Dârü’l-Maârif, ts.
• İbn Sâlim b. Ebu’l-Vefâ, Muhyiddin Ebû Muhammed Abdülkâdir b. Muhammed b. Muhammed b. Nasrullah. el-Cevâhiru’l-maziyye fî tabakâti’l-Hanefiyye. 5 Cilt. Kahire: Dâru Hicr, 1993.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî. Zâdü’l-mesîr fî ilmi’t-tefsîr. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslamî, 2002.
• İbnü’n-Nedîm. el-Fihrist. thk. Rıza Teceddüd. b.y.: y.y., ts.
• İsfehânî, Râgıb el-. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. b.y.: Mektebetü Nizâr Mustafa Bâz, ts.
• Kanter, Özden. “Ebussuûd Efendi’nin Kelâmî Görüşleri”. Kelam Araştırmaları Dergisi [Kader] 15/1 (2017), 191-218.
• Karacabey, Salih. “Hadisler Çerçevesinde Mugayyebât-ı Hamse Meselesi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/1 (Haziran 1994), 83-102.
• Karmış, Orhan. “Kemâl Paşazade’nin Tefsir İlmine Getirdiği Yenilikler”. Tokat Valiliği Şeyhülislam İbn Kemâl Araştırma Merkezinin Tertip Ettiği Şeyhülislâm İbn Kemâl Sempozyumu: Tebliğler ve Tartışmalar, 26-29 Haziran 1985/Tokat. 167-171. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1986.
• Kelâbâzî, Ebu Bekr Muhammed b. İshâk. et-Taʿarruf li mezhebi ehli’t-Tasavvuf. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Kılıç, Mustafa. “İbn-i Kemâl’in Tefsirdeki Metodu”. Şeyhülislâm İbn Kemâl Sempozyumu: Tebliğler ve Tartışmalar (Tokat 26-29 Haziran 1985). ed. S. Hayri Bolay - Bahaeddin Yediyıldız. 131-139. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1986.
• Kiraz, Celil. “Saçaklızâde Mehmed Efendi’nin Beyzâvî’ye Yönelik Eleştirileri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/1 (Haziran 2006), 320-356.
• Kurt, Yaşar. Ni’metüllah Nahcivani ve Tasavvufi Tefsiri. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1998.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed el-. el-Câmiʿ li-ahkâmi’l-Kurʾân. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 29 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2006.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin b. Abdilmelik el-. Letâifu’l-İşârât. thk. İbrahim Besyunî. Kahire: el-Heyetü’l-Mısriyye, 2000.
• Levent, Ethem. “Kur’an-ı Kerim’de Gayb Bilgisi -I”. Diyanet İlmi Dergi [Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi] 13/1 (1974), 15-17.
• Levent, Ethem. “Kur’an-ı Kerim’de Gayb Bilgisi -II”. Diyanet İlmi Dergi [Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi] 13/2 (1974), 100-104.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd el-. Te’vîlâtu’l-Kur’ân. thk. Ahmed Vanlıoğlu. 17 Cilt. İstanbul: Dâru’l-Mîzân, 2005.
• Muhasibî, Hâris el-. el-Akl ve fehmu’l-Kur’ân. thk. Hüseyin el-Kuvvetlî. b.y.: Dâru’l-Fikr, 1971.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Sahîh-i Müslim. Riyad: Dârü’s-Selâm, 1999.
• Nahcivânî, Nimetullah b. Mahmud. el-Fevâtihu’l-ilâhiyye ve’l-mefâtihu’l-gaybiyye. 2 Cilt. İstanbul: Matbatu’l-Osmaniyye, 1325.
• Nesefî, Abdullah b. Ahmed. Medâriku’t-tenzîl ve hakâiku’t-te’vîl. thk. Mervân Muhammed eş-Şiar. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 2006.
• Nesefî, Necmeddîn Ömer en-. et-Teysîr fi’t-tefsîr. 15 Cilt. İstanbul: Dâru’l-Lübâb, 2019.
• Polat, Fethi Ahmet. “Kuran Ayetleri Işığında Gayb Bilgisi ve Mugayyebatı Hams (Beş Bilinmeyen)”. Bakü Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesinin İlmî Mecmuası 1/2 (Aralık 2004), 17-54.
• Rıza, Reşid. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Hakîm. 12 Cilt. Kahire: Dâru’l-Menâr, 1948.
• Semerkandî, Ebu’l-Leys es-. Tefsiru’s-Semerkandî. thk. Adil Ahmed Abdulmevcûd. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2014.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr et-. Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. et-Türkî. 26 Cilt. Kahire: Dâru Hicr, 2001.
• Tehanevî, Muhammed Ali et-. Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-ulûm. thk. Ali Dahrûc. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnân, 1996.
• Turan, Şerafettin. “Kemâlpaşazade”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, ts. Erişim 17 Ekim 2020
• Uzun, Nihat. İslam Tefsir Geleneğinde Muhalefet ve Eleştiri- Şihabuddin el-Hafaci’nin el-Beydavi’ye Eleştirileri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İslamî İlimlerin Teşekkül Döneminde Gayb Anlayışı”. Din Dilinde Gayb. 205-217. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2016.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. 10 Cilt. İstanbul: Hikmet Neşriyat, 2007.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullah Mahmud b. Ömer b. Muhammed ez-. el-Keşşâf. thk. Mu-hammed Abdusselâm Şâhîn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2015.