İmtihan Olgusu Nasıl Okunmalıdır? -Bir Anla(t)ma Denemesi-

Yıl 2021, , 800 - 827, 30.10.2021

Güven Ağırkaya

https://doi.org/10.31121/tader.939886

Öz

İnsan, hayat serüveninin en başından en sonuna hatta daha da ötesine uzanan bir süreçte doğrudan veya dolaylı olarak bir mücadelenin yahut teolojik bir deyimlemeyle imtihan denilen bir vakanın içindedir. Örneğin anne rahminden rüştüne kadarki süreçte tam ehliyet sahibi olmadığı için dolaylı; sonraki dönemlerde ise karar alma ve uygulama için geçerli bir irade sahibi olmasıyla doğrudan olarak imtihan olgusunun merkezinde yer alır. İmtihanla irade arasında çok sıkı bir ilişki olmakla beraber, imtihan gerçeğini sadece irade üzerinden okumak eksik bir mütalaa olacaktır. Zira iradenin tercihleri üzerinde bireysel ve toplumsal farklılıklar, kalıtım, gelenek, sosyo-kültürel yapı gibi çok farklı faktörler etkili olmaktadır. Etkenler zincirinin başında olduğu için iradeye doğrudan, diğer etkenlere dolaylı atıf yapılmaktadır. İnsanın özgür iradesiyle olan ilişkinin kendisi bizatihi bir imtihan olmakla beraber Kur’an ve hadis metinleri Yüce Allah’ın insanları çeşitli gerekçelere binaen farklı olgularla imtihan ettiğini haber vermektedir. İnsan bir taraftan hür iradesiyle yaptığı tercihlerin sonucu olarak bir çeşit imtihana muhatap olurken diğer taraftan bizzat ilahi iradenin uygun gördüğü çeşitli olgular da bir tür imtihan olarak telakki edilmektedir. Dolayısıyla istisnasız her bireyin bir şekilde imtihan edildiği olgusu inanan herkesin kabul ettiği bir gerçektir. Ancak burada inanan insanın aradığı cevap imtihan edilip edilmediği değil niçin imtihan edildiği ve imtihan olgusunu nasıl okumak gerektiğidir. Bu araştırmada imtihan olgusu bir analize tabi tutularak “niçin imtihan ediliriz?”, “imtihan gerçekliğini nasıl okumalıyız?” türü sorulara gerekçeli bir cevap verilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur'an, İmtihan, İrade, Sorumluluk

How Should the Case of the Divine Test Be Read? -An Essay on Understanding

Öz

A person is directly or indirectly involved in a struggle or, in a theological idiom, a case called a test in a process that extends from the beginning of the adventure of life to the very end or even further. There is a close relationship between testing and human will. But evaluating the divine test only on human will would be an incomplete approach. Because many different factors, such as individual and social differences, heredity, tradition, socio-cultural structure, affect the preferences of the will. Excessive emphasis on human will is due to the fact that it is at the beginning of a chain of factors. Although the relationship with the free will of man is itself a test, the Qur'an and hadith texts inform that Almighty Allah tests people with different facts for various reasons. While man is subjected to a kind of test as a result of his free will choices, on the other hand, various phenomena deemed appropriate by the divine will are also considered as a kind of test. Therefore, the fact that every individual is tested in some way without exception is a fact that everyone who believes accepts. But the answer that a believer is looking for here is not whether he was tested or not, but why he was tested. In this study, the phenomenon of divine testing was analysed and “Why are we being tested?"and “how to understand the reality of the divine test?"an attempt has been made to give a reasoned answer to such questions.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Qur’an, Divine Test, Volition, Responsibility.

Kaynakça

• Abdülbaki, Muhammed Fuad. el-Mu‘cemü’l-müfehres li-elfâzi’l-Kur’ani’l-Kerîm. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 2001.
• Askeri, Ebû Hilâl Hasan b. Abdullah b. Sehl. el-Furukü’l-lugaviyye. Kâhire: Dâru’l-İlm ve’s-Sekâfe li’n-Neşr ve’t-Tevzi’, ts.
• Aslantürk, Zeki. “Sorumluluk Şuurunun Sosyo-Kültürel Arka Planı”. Kur’ân-ı Kerim’de Mes’ûliyet [Kaynağı, Sınırları, Sonuçları]. ed. Bedreddin Çetiner. 327-360. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2006.
• Aydın, Hüseyin. “Allah’ın Zaman Dışı Bilgisi ve İnsanın İmtihanı”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/3 (2015), 71-88.
• Beyazîzade, Ahmet b. Hasan b. Sinanüddin. İmam-ı Azam Ebû Hanîfe’nin İtikadî Görüşleri. çev. İlyas Çelebi. İstanbul: İFAV Yayınları, 4. Basım, 2014.
• Beyhâkî, Ahmed b. Hüseyin. Şuabü’l-imân. thk. Abdülali Abdülhamid Hâmid. 14 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1. Basım, 2003.
• Beyzâvî, Ebû Saîd Nasırüddin Abdullah b. Ömer b. Muhammed. Envarü’t-tenzil ve esrarü’t-te’vil. thk. Muhammed A. Mara’şalî. 5 Cilt. Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1. Basım, 1997.
• Bilgiseven, Amiran Kurtkan. “İmtihan”. Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi 11 (2003), 133-160.
• Bolay, Süleyman Hayri. “Âdem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/358-363. İstanbul, 1988.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail Ebu Abdullah. Sâhîhu’l-Buhârî. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. 9 Cilt. Dâru Tavki’n-Necât, 1. Basım, 2001.
• Buladı, Kerim. “Kur’an Çerçevesinde Hayat ve İmtihan”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi 21 (2011), 65-94.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammâd. es-Sıhâh tâcu’l-luga ve sıhâhu’l-Arabiyye. thk. Ahmed Abdülgafûr Attar. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melayîn, 1987.
• Çağrıcı, Mustafa. “Fitne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/156-159. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Ebû Zehre, Muhammed b. Ahmed b. Mustafa Muhammed. Zehretü’t-tefâsir. 10 Cilt. Kahire: Dârü’l-Fikri’l-Arabi, ts.
• Ebussuûd, Muhammed b. Muhammed el-İmâdî. İrşâdü’l-akli’s-selîm ilâ mezâya’l-kitâbi’l-Kerîm. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Elmalılı, Hamdi Yazır. Hak Dini Kur’an Dili. 9 Cilt. İstanbul: Eser Kitabevi, ts.
• Esed, Muhammed. Kur’an Mesajı. çev. Cahit Koytak - Ahmet Ertürk. İstanbul: İşaret Yayınları, 5. Basım, 2002.
• Ezherî, Muhammed b. Muhammed. Tehzîbu’l-luga. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2001.
• Fazlıoğlu, İhsan. Kendini Bulmak. İstanbul: Papersense Yayınları, 6. Basım, 2018.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Yakub b. Muhammed. el-Kâmûsu’l-muhît. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2005.
• Frankl, Viktor E. İnsanın Anlam Arayışı. çev. Selçuk Budak. İstanbul: Okuyan Us, 17. Basım, 2009.
• Halil b. Ahmed, Ebû Abdurrahman. Kitâbü’l-ayn. thk. Mehdi el-Mahzûmî - İbrâhim es-Sâmerrâî. 8 Cilt. Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, ts.
• Hâzin, Alaeddin Ali b. Muhammed b. İbrâhim el-Bağdadi. Lübâbü’t-te’vîl fî meâni’t-tenzîl/Tefsirü’l-Hazin. 4 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1994.
• İbn Âdil, Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer b. Nûriddîn Alî. el-Lübâb fi ‘ulûmi’l-kitâb. thk. Adil Ahmet Abdülmevcud - Ali Muhammed Muavviz. 20 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed et-Tâhir. et-Taḥrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dâru’t-Tunusiyye li’n-Neşr, 1984.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hasen Ahmet b. Fâris b. Zekeriya el-Kazvînî er-Râzî. Mu’cemu mekâyisi’l-luga. 6 Cilt. Daru’l-Fikr, 1979.
• İbn Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed. el-Müsned. 45 Cilt. Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• İbn Manzûr, Muhammed bin Mükerrem bin Ali Ebü’l-Fadl Cemâleddin. Lisânu’l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1994.
• İşler, Emrullah. “Fitne Katilden Beter mi? -Fitne Kelimesi ve Türkçe’ye Çeviri Sorunu-”. İslâmiyât 2/2 (1999), 137-153.
• İzutsu, Toshihiko. Kur’an’da Allah-İnsan. çev. Süleyman Ateş. İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyat, ts.
• Jaspers, Karl. Felsefeye giriş. İstanbul: Dergah Yayınları, 1981.
• Karakılıç, Celaleddin. “Kur’an-ı Kerim’e Göre İnsanın Yaratılışı ve Görevleri”. Diyanet İlmi Dergi 11/3 (1972), 157-160.
• Karaman vd., Hayrettin. Kur’an Yolu. 5 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2006.
• Kaya, Süleyman. Kur’an’da İmtihan. İstanbul: İnsan Yayınları, 1. Basım, 2003.
• Kefevî, Ebü’l-Beka. el-Külliyyât mu‘cem fi’l-mustalahât ve’l-furûki’l-lugaviyye. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts.
• Kutluer, İlhan. “İnsan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/320-323. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Te’vîlâtu ehli’s-sünne. thk. Mecdi Baslum. 10 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. Haccâc b. el-Câmiu’s-Sahîh. thk. Muhammed Fuad Abdülbaki. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Nesai, Ebû Abdurrahman Ahmed b Ali b Şuayb. Sünenü’n-Nesâî. thk. Abdülfettah Ebu Gudde. 9 Cilt. Halep: Mektebetü’l-Matbuâti’l-İslamiyye, 1986.
• Oktay, Ayşe Sıdıka. Kınalızâde Ali Efendi ve Ahlâk-ı Alâî. İz Yayıncılık.
• Özel, İsmet. Üç Zor Mesele. İstanbul: Tiyo Yayıncılık, 2. Basım, 2014.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnan ed-Dâvûdî. Dimeşk: Dârü’l-Kalem, 1. Basım, 1992.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal. ez-Zerîa ilâ mekârimi’ş-şerîa. Kahire: Dârü’s-Selâm, 2007.
• Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et-Taberistânî. Mefâtîhu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1999.
• Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed b. Abdilcebbâr et-Temîmî. Tefsîru’l-Kur’an. thk. Yasir b. İbrahim - Ganîm b. Abbas b. Ganîm. 6 Cilt. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1. Basım, 1997.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b Ebî Bekr. ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsîr bi’l-me’sûr. Beyrut: Dârü’l-Fikr, ts.
• Sülün, Murat. Kur’an Ne Diyor? Biz Ne Anlıyoruz? İstanbul: Ensar Neşriyat, 1. Basım, 2015.
• Şınkîtî, Muhammed el-Emîn b. Muhammed el-Muhtâr b. Abdilkadir el-Cekenî el-Himyerî. Edvâü’l-beyân fî îzâhi’l-Kur’ân bi’l-Kur’an. 9 Cilt. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1995.
• Şimşek, M. Sait. Kur’an’ın Ana Konuları. İstanbul: Beyan, 2011.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’an. thk. Ahmed Muhammed Şakir. 24 Cilt. Kâhire: Müessesetü’r-Risâle, 2000.
• Tantavi, Muhammed. et-Tefsirü’l-vasit li’l-Kur’ani’l-Kerim. 15 Cilt. Kahire: Dârü Nahdati Mısır li’t-Tibâa, 1997.
• Temiz, Bilal. “Kur’ân’a Göre İmtihan Kavramının Semantik İzahı ve İnsan İçin Önemi”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/1 (2003), 251-268.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Sevre es-Sülemî. Sünenu’t-Tirmizî. thk. Beşşar Avvad Maruf. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslamî, 1998.
• Topaloğlu, Bekir. “Allah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/471-498. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Watt, William Montgomery. İslam’ın İlk Dönemlerinde Hür İrade ve Kader. çev. Arif Aytekin. İstanbul: Ebubekir Camii İlim ve Hizmet Vakfı, 1996.
• Yaşaroğlu, M. Kâmil. “Mümtehine Sûresi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 562. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Zebîdî, Muhammed b. Abdirrezzak el-Hüseynî Ebü’l-Feyz Murtaza. Tâcu’l-arûs min cevâhiri’l-kâmûs. 40 Cilt. Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmut b. Amr b. Ahmed. el-Keşşâf an hakâiki gavâmizi’t-tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kitabi’l-Arabî, 1987.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmut b. Amr b. Ahmed. Esâsu’l-belâga. 2 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.