Kur’ân Yorumunda Rab Kavramının Anlam Değişimi

Yıl 2021, Cilt: 5 Sayı: 1, 462 - 482, 30.04.2021

Hasan Nas

https://doi.org/10.31121/tader.837715

Cited By: 1

Öz

Kur’ân’da Allah Teâlâ’nın rubûbiyetini ifade eden rab kavramı, Allah lafzından sonra ulûhiyeti belirtmek için en çok kullanılan ikinci isimdir. Bu itibarla Kur’ân’ın köşe taşı kavramlarından biri olan rab kavramı-nın asli anlamının ve yan anlamlarının doğru bir şekilde tespit edilmesi, ilahi mesajın doğru anlaşılması için önemlidir. Rab kelimesinin temel anlamına ilk dönem sözlük ve tefsirlerde verilen karşılık ile sonraki dönem bazı kaynak eserlerde yüklenen anlam farklı olmuş, kavramın temel anlamı ile yan anlamlarından bir tanesi yer değiştirmiştir. Belli bir dönemde ortaya çıkan bu anlam değişimiyle birlikte rab kavramının anlamı bariz bir şekilde daralmış ve Allah Teâlâ’nın bütün mahlûkatı kuşatan tasarruflarını vurgulayan bu zihniyet inşa edici kavramın, zamanla O’nun varlık âleminin yalnızca bir kısmına yönelik faaliyetlerini ifade edebilecek şekilde değerlendirilmesi sonucunu doğurmuştur. Bu çalışmada öncelikle rab kavramı-nın temel ve yan anlamları ilk dönem eserlerden hareketle tespit edilmeye çalışılacak, ardından kavramın cahiliye şiirlerindeki, Kur’ân ve hadislerdeki ve Arapça ile akraba dillerdeki kullanımları tahlil edilmeye çalışılacaktır. Akabinde bu kavramın belli bir süreçte ortaya çıkan farklı bir temel anlamı üzerinde durula-cak ve bu yaklaşımın Kur’ân’ın evrensel mesajına etkisi değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur'an, Rab, Rubûbiyet, Mâlik, Mürebbî

The 'Basic' Meaning of the Concept of Rabb

Öz

In the Holy Qur'an, the concept of the rabb, which expresses the lordship of Allah, is the second most common name to represent Allah’s divinity after the word Allah. Therefore, it is vital to precisely de-termine the essential meaning and connotations of the concept of the rabb, which is one of the cor-nerstones of the Qur’an, for the accurate understanding of the divine message. There is a shift and difference in the meaning of the concept of the rabb between the lexicons and the Qur’anic exegesis in the first periods of Islam and some works of the following period. The basic meaning of the concept of the rabb has been replaced with the one of its connotations. With this change that emerged in a certain period, the meaning of the concept of rabb narrowed significantly and this mindset-building concept, which highlights the actions of Allah surrounding all creatures, has resulted in His activities towards only a part of the world of beings over time. In this study, first the basic and connotative meanings of the concept of rabb based on the early period works will be tried to determine. Then its usage in the jahiliyyah poetry and Qur’an and the hadîths of the Prophet and languages related to Ara-bic will be analyzed. Finally, a distinctive basic meaning of this concept that emerged in a certain period will be examined and the effect of this approach on the universal message of the Qur’an will be studied.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Qur'an, Rabb, Rububiyyah, Sovereign, Murabbi

Kaynakça

• Abdülbâkî, M. Fuâd. el-Mu’cemu’l-müfehres lielfâzı’l-Kur’âni’l-Kerim. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2007.
• Âdil el-Füreycât. eş-Şu‘arâu’l-câhiliyyûne’l-evâil. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1994.
• Ahfeş el-Evsat, Ebü'l-Hasan. Me‘âni'l-Kur'ân. thk. Hüdâ Mahmûd Karâa. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü'l-Hâncî, 1411/1990.
• Ahmed b. Hanbel. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnâûd vd. 45 Cilt. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 1421/2001.
• Ali, Cevad. el-Mufassal fî târîhi’l-‘Arab kable’l-İslâm. 20 Cilt. Dımaşk: Dâru’s-Sâkî, 4. Basım, 1422/2001.
• Âlûsî, Şehâbeddin Mahmûd. Rûhu’l-meânî fî tefsîri’l- Kurʾâni’l-Azîm ve’s-seb‘ı’l-mesânî. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 1994.
• Arslantaş, Nuh. “Hz. Peygamber’in Çağdaşı Yahudilerin Sosyo-Kültürel Hayatlarına Dair Bazı Tespitler”. İSTEM: İslâm San’at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikîsi Dergisi 6/11 (2008), 9-46.
• Atay, Hüseyin. Kur’an’da İman Esasları. Ankara: Atay Yayınevi, 1998.
• Bağdâdî, Zeccâc. Meâni'l-Kur'an ve i'râbuhu. thk. Abdülcelîl Abduh Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü'l-Kütüb, 1408/1988.
• Beyzâvî, Nâsırüddin. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl. thk. Muhammed Abdurrahmân. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi't-Türâsi'l-‘Arabî, 1418.
• İsmail Cerrahoğlu, “Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Te’vîl”. DİA. 11/260-261. İstanbul: TDV Yayınları, 1995. Cevherî, Ebu Nasr. es-Sıhâh tâcü’l-luğa ve sıhâhi’l-‘Arabiyye. thk. Muhammed Muhammed Tamir. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2009.
• Çiçek, Yakup - Yıldız, Fahrettin. Hamd-Rabb. İstanbul: Bir Yayıncılık, 1986.
• Derveze, M. İzzet. et-Tefsîru’l-Hadîs: Tertibü’s-suver hasebü’n-nüzul. 10 Cilt. Kahire: Dâru İhyai'l-Kütübi'l-‘Arabiyye, 1383.
• Dîneverî, İbn Kuteybe. Ğarîbu’l-Kur’an. thk. Ahmed Sakr. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-‘Ilmiyye, 1398/1978.
• Dîvânu Teebbeta Şerran. thk. Ali Zülfikâr Şakir. Beyrut: Dârü’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1984.
• Doğan, D. Mehmet. Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: İz Yayıncılık; Yeni Şafak, 11. Basım, 1996.
• Doha dictionary. Erişim 25 Ekim 2020. https://dohadictionary.org.
• Ebüssuûd Efendi. İrşâdü’l-‘akli’s-selîm ilâ mezâya’l-Kitâbi’l-Kerîm, 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi't-Türâsi'l-‘Arabî, ts.
• Esed, Muhammed. Kur’an Kavramları. haz. Ömer Aydın - Ertuğrul Özalp. İstanbul: İşaret Yayınları, 2016.
• Ezherî, Ebû Mansûr. Tehzîbü'l-luğa. thk. Muhammed Abdünnaim Hafaci - Mahmûd Ferec Ukde. 15 Cilt. Kahire: Dârü’l-Mısriyye, ts. Ferrâ, Yahyâ b. Ziyâd. Me‘âni'l-Kur'ân. thk. Ahmed Yusuf Necâtî vd. 3 Cilt. Kahire: Dârü’l-Mısriyye, ts.
• Fîrûzâbâdî, Mecdüddîn. el-Kâmûsü’l-muhît. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 8. Basım, 1426/2005.
• Gürkan, Salime Leyla. “Rabbâniyyûn”. DİA. 34/376-377. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Hacımüftüoğlu, Halil. Kral Tanrı/Allah’ın Krallığı. İstanbul: İletişim Yayınları, 2011.
• Halil b. Ahmed. Kitâbu’l-‘Ayn. thk. Abdulhamîd el-Hindâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 2003.
• Hayyal Salih Hamdi. “Hz. Peygamber’in Yetimlik Sürecinde Rubûbiyet Kavramı”. Tikrit Üniversitesi İslamî İlimler Dergisi 33 (2016), 170-203.
• H. A. Ali. “Rubûbiyyet”. çev. Aydın Topaloğlu. MÜ İlâhiyat Fakültesi Dergisi 29 (2005/2), 205-219.
• Izutsu, Toshihiko. Kur’an’da Tanrı ve İnsan. çev. M. Kürşad Atalar. İstanbul: Pınar Yayınları, 2012.
• İbn ‘Âşûr, Muhammed Tâhir. Tefsîru’t-tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tûnus: ed-Dâru’t-Tûnusiyye, 1984.
• İbn ‘Atiyye el-Endelüsî. el-Muharrerü’l-vecîz. thk. Abdusselam Abdüşşâfiî Muhammed. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 1422.
• İbn Ebî Hâtim. Tefsîrü’l-Kurʾâni’l-Azîm. thk. Es’ad Muhammed et-Tayyib. 13 Cilt. Mekke: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 3. Basım, 1419/1999.
• İbnu’l-Esîr, Mecdüddîn. en-Nihâye fî ğarîbi’l-hadîs ve’l-eser. thk. Tahir Ahmed Zâvî - Mahmûd Muhammed Tanâhî. 5 Cilt. b.y: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1383/1963.
• İbn Fâris. Mu’cemu mekâyîsi’l-luğa. thk. Abdüsselam Muhammed Harun. 6 Cilt. b.y: Dâru’l-Fikr, 1979.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillâh. Bedâiü'l-fevâid. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-‘Arabî, ts.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin. Mecmû’u’l-fetâvâ. thk. Abdurrahman b. Muhammed b. Kasım. 35 Cilt. Medine-i Münevvere: Mecmeu’l-Melik Fahd litıbâati’l-Mushafi’ş-Şerîf, 1416/1995.
• İbn Kuteybe. Garîbu’l-Kur’an. thk. Ahmed Sakr. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-‘Ilmiyye, 1398/1978.
• İbn Manzûr. Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414.
• İsfahânî, Râgıb. el-Müfredât fî ğarîbi’l-Kur’ân. thk. Safvan Adnan Davûdî. Dımeşk: Dâru’l-Kalem; Beyrut, Dârü’ş-Şamiyye, 1412.
• İsfahânî, Râgıb. Tefsîru Râgıb el-İsfahânî. thk. Muhammed Abdülazîz Besyûnî. 5 Cilt. Mısır: Tanta Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1420/1999.
• Kara, Ömer. “el-Müfredât”. DİA. 31/504-505. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Kazıcı, Ziya - Ayhan, Halis. “Tâlim ve Terbiye”. DİA. 39/515-523. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Ma‘mer b. el-Müsennâ, Ebû Ubeyde. Mecâzü'l-Kur'ân. thk. Fuat Sezgin. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1381.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Te’vîlâtu ehl-i’s-sünne. thk. Mecdî Bâsellûm. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 2005.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen. Tefsîru’l-Mâverdî (en-Nüketü ve’l-uyûn). thk. Seyyid b. Abdülmaksud b. Abdürrahim. 6 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-‘Ilmiyye, ts.
• Mevdûdî, Ebu’l-A’lâ. Kur’an’ın Dört Temel Terimi. çev. Mahmut Osmanoğlu. İstanbul: Özgün Yayıncılık, 1999.
• Mukâtil b. Süleyman. Tefsîru Mukâtil b. Süleyman. thk. Abdullah Mahmûd Şehhâte. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, 1423.
• Mücâhid b. Cebr. Tefsîru Mücâhid. thk. Muhammed Abdüsselâm Ebü’n-Nîl. Mısır: Dârü’l-Fikri’l-İslâmi’l-Hadîse, 1410/1989.
• Müslim b. el-Haccac. Sahih-i Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi't-Türâsi'l-‘Arabî, ts.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât. Medârikü't-tenzîl ve hakâikü't-te'vîl. thk. ve tahric. Yusuf Ali Büdeyvî. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kelimü’t-Tayyib, 1419/1998.
• Önkal, Ahmet. “Cezîme el-Ebraş”. DİA. 7/508-509. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Pak, Zekeriya. “‘Âlemîn’ Kelimesinin Kur’an’daki Anlamı Üzerine”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/13 (2009), 1-24.
• Râzî, Fahreddîn. Mefâtîhu’l-ğayb (et-Tefsîru’l-kebîr). 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi't-Türâsi'l-‘Arabî, 1420.
• Sâlih b. Fevzân b. Abdullah el-Fevzân. Akîdetü’t-tevhîd. Riyad: Darü’l-Kâsım, ts.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys. Bahru’l-ulûm (Tefsîru's-Semerkandî). 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 1413/1993.
• Sevrî, Süfyân. Tefsîru Süfyâni’s-Sevrî. Beyrut: Dârü’l Kütübi’l-‘Ilmiyye, 1403/1983.
• Şamlıoğlu, Esra Erdoğan. Kur’an’da Geçen Rab ve İlâh Kavramları Üzerine Semantik Bir İnceleme. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali. Fethü'l-kadîr: el-Câmi’ beyne fenneyi’r-rivâ ve’d-dirâye min ilmi’t-tefsîr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr; Dâru’l-Kelimi’t-Tayyib, 1414.
• Taberî, İbn Cerîr. Câmi‘u’l-beyân fî te’vîli’l-Kur’an. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 26 Cilt. Riyad: Dâru ‘Âlemi’l-Kütüb, 1422/2001.
• Topaloğlu, Bekir. “Rab”. DİA. 34/372-373. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Yahyâ b. Sellâm. Tefsîru Yahyâ b. Sellâm. takdim ve thk. Hind Şelebî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l Kütübi’l-‘Ilmiyye, 1425/2004.
• Wensınck, Arent Jan. el-Mu’cemü’l-müfehres li-elfâzi’l-hadisi’n-nebevî. thk. M. Fuâd Abdülbâkî. b.y: Mektebetü Berîl, 1936.
• Yazır, M. Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. İstanbul: Huzur Yayınevi, 2005.
• Zebîdî, Muhammed Murtazâ. Tâcü'l-‘arûs min cevâhiri'l-Kâmûs. thk. Komisyon. 40 Cilt. b.y: Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zemahşerî, Cârullah. el-Keşşâf ‘an hakâikı gavâmizi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabî, 3. Basım, 1407.