Müstakil Mekkî-Medenî Eserleri ve Müellifleri Üzerine Bir Literatür İncelemesi

Yıl 2021, Cilt: 5 Sayı: 2, 690 - 715, 30.10.2021

Ayşenur Fidan

https://doi.org/10.31121/tader.940803

Cited By: 1

Öz

Bir ilim olarak Mekkî-Medenî; Esbâb-ı nüzûl, Nâsih-Mensûh, Ahkâmu’l-Kur’ân, Fedâilu’l-Kur’ân ve Hasâisu’l-Kur’ân gibi Kur’ân ilimlerinin pek çok dalıyla yakından irtibatlıdır. Mekkî-Medenî’nin ortaya çıkıp şekillenmesinde de diğer ilimlerle irtibatlı bu arka plan oldukça etkili olmuştur. Özellikle Ahkâm ve Nâsih-Mensûh’un, Mekkî-Medenî’ye büyük oranda zemin teşkil ettiği görülmektedir. Çünkü tarihi süreçte Mekkî-Medenî, âyetlerin önceliği-sonralığı dolayısıyla nâsih mi mensûh mu olduğunu belirleyen bir kriter işlevi görmüştür. Tam da bu sebeple konu; Ahkâmu’l-Kur’ânlarda, Fıkıh Usûlü, Nâsih-Mensûh ve Ulûmu’l-Kur’ân eserlerinde çokça yer bulmuş fakat konunun müstakil olarak ele alındığı eserlerin sayısı az olmuştur. Ansiklopedik Ulûmu’l-Kur’ân eserlerinin aktarımına göre Mekkî b. Ebî Tâlib (ö. 437/1045) ve İzzüddin ed-Dîrînî (ö. 694/1295) konuyla ilgili müstakil eser ortaya koyan iki isimdir. Fakat olabildi-ğince geniş çaplı taramaya gayret gösterdiğimiz biyografik kaynaklarda bu isimlerin konuyla ilgili eser ortaya koyduğu bilgisi yer almamaktadır. Diğer yandan her iki müellifin de telifâtının çokluğuyla ve Ulûmu’l-Kur’ân’daki uzmanlıklarıyla şöhret bulan kişiler olduğu aktarılmaktadır. Nitekim biyografik kaynaklar da müelliflerin, sayıları çok olan bu eserlerinin tümünü zikrettikleri iddiasında değildir. Bu durum da Ulûmu’l-Kur’ân kaynaklarının Mekkî-Medenî başlığında bu iki isimden yapılan nakillerin kaynak eserini bulma çabasını doğurmuştur. Bu çalışma, ansiklopedik Kur’ân ilimleri kaynaklarının zikrettiği iki isim dışında başka isim ve eserlerin var olup olmadığını, varsa bunların bilinirliğinin ne oranda olduğunu araştırmayı hedeflemiştir. Bu minvalde hem zikri geçen iki isme hem de biyografik kaynaklarda konuyla ilgili eser ortaya koyduğu bilgisine ulaştığımız diğer isimlere yer verilmiş, özellikle bu iki isim üzerinden kaynakların verdiği bilgiler teyid edilmeye çalışılmış ve konuyla ilgili müstakil çalışmaların az oluşu üzerine değerlendirmelerde bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Ulûmu’l-Kur’ân, Mekkî-Medenî, Mekkî b. Ebî Talib, İzzüddin ed-Dîrînî

A Literature Study on Independent Meccan-Madinan Works and Their Authors

Öz

Meccan-Medinan as a science is closely related to many branches of the Qur’anic sciences, such as Asbab al-nuzul, Nasikh-Mansukh, Ahkam al-Qur’an, Fedail al-Qur’an and Hasais al-Qur’an; and this relation with other sciences was very influential in the emergence and formation of Meccan-Medinan. It is seen that especially Ahkam and Nasikh-Mansukh constituted the groundwork for Meccan-Medinan to a great extent. This is because Meccan-Medinan served as a criterion in determining the precedence and posteriority of the verses, that is, whether they were nasikh or mansukh. For exactly this reason, the subject was included in Ahkam al-Qur’an works, Usul al-fiqh, Nasikh-Mansukh and Ulum al-Qur’an, but the number of works that dealt with the subject independently has been few. According to encyclopedic Ulum al-Qur’an works, Makki b. Abi Talib (d. 437/1045) and Izzuddin al-Dîrînî (d. 694/1295) have been the only authors that produced independent works on the subject. However, in the biographical sources scanned, there was no information that these authors produced works on the subject. However, it is stated that both authors were famous for the numerousness of their works and their expertise in Ulum al-Qur’an. Moreover, the biographical sources did not claim that they had cited all of the works of the authors. This situation led to the effort to find the source work of the citations made from these two names under the Meccan-Medinan title of Ulum al-Qur’an sources. The study aimed to investigate whether there were authors and works other than these authors mentioned by encyclopedic Qur’anic sciences sources, and the extent of their popularatiy. In this respect, both the aforementioned authors and other authors who were mentioned in biographical sources as having works on the subject are included in this study. This study sought to confirm the information given by the sources through these two names, and evaluations were made on the scarcity of individual studies on the subject.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Ulum al-Quran, Meccan-Medinan, Makki b. Abi Talib, Izzuddin al-Dîrînî

Kaynakça

• Ahmed, Abdürrezzak Hüseyin. el-Mekkî ve’l-Medenî fi’l-Kur’âni’l-Kerim. 2 Cilt. Kahire: Daru İbn Affan, 1999.
• Akpınar, Ömer Faruk. “İlk Fezâilu’l-Kur’ân Eserlerinden Bir Örnek: İbnu’d-Durays’ın Fezâilu’l-Kur’ân’ı”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 10/2, (2005), 171-190.
• Askalani, İbn Hacer. ed-Dureru’l-kâmine fi a’yâni’l-mieti’s-sâmine. 6 Cilt. Saydarabad: Meclisu Dâireti’l-Meârifi’l-Osmaniyye, 1972.
• Ba Mahreme, Ebû Muhammed Afifüddin Abdullah Tayyib b. Abdullah b. Ahmed. Kılâdetü’n-nahr fî vefeyâti’l-a’yâni’d-dehr. 3 Cilt. Cidde: Daru’l-minhac, 2008.
• Bağdâdî, İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmaü’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn. 2 Cilt. Beyrut: Daru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1951.
• Bağdâdî, İsmail Paşa. Îzâhü’l-meknûn fî zeyl ala Keşfü’z-zunûn. 4 Cilt. Beyrut: Daru İhyai’t-türâsi’l-Arabî, t.y.
• Bulkınî, Celâlüddîn Ebü’l-Fazl Abdurrahmân b. Ömer b. Reslân. Mevâkıu’l-ulûm min mevâkı’ın-nücûm. thk. Enver Mahmud el-Mürsi Hattab. Tanta: Dâru’s-sahabe li’t-Türas, t.y.
• Ca’berî. Burhânuddîn Ebû İshak İbrahim b. Ömer b. İbrahim b. Halîl. el-Meded fî ma’rifeti’l-aded. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Çelebi Abdullah Efendi, 13/3.
• Ca’berî, Hüsnü’l-meded fî ma’rifeti fenni’l-aded. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Halet Efendi, 362/2.
• Ümevî, Dânî, Ebû Amr Osman b. Sa‘îd b. Osman. el-Beyân fî addi âyi’l-Kur'ân, Safât: Merkezü’l-mahtûtât ve’t-türâs ve’l-vesâik, 1994.
• Dâvûdî, Şemseddin Muhammed b. Ali b. Ahmed. Tabakâtü’l-müfessirin. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l- ilmiyye, t.y.
• Dımeşkî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed b. Abdilhâdi. 4 Cilt. Tabakâtu ulemâi’l-hadîs. Bey-rut: Müessesetü’r-risale, 1996.
• Dîrînî, Ebû Muhammed İzzüddin Abdülaziz b. Ahmed b. Sa‘îd. Kitâbu’t-teysîr fi ulûmi’t-tefsîr. Kahire: Matbaatü’t-tekaddümi’l-ilmiyye, t.y.
• Ebî Tâlib, Mekkî. el-Hidaye ilâ bulûgi'n-nihaye, thk. Câmiatü’ş-şârika. 13 Cilt. Mecmuatu buhusi’l-kitab ve’s-sünne, 2008.
• Ebî Tâlib, Mekkî. el-İbane an meani’l-kıraat, thk. Abdülfettah İsmail Şelebî. Kahire: Daru Nehda-ti Mısr, t.y.
• Ednevî, Ahmed b. Muhammed. Tabakâtü’l-müfessirin. thk. Süleyman b. Salih el-Hazzi. Medine: Mektebetü’l-ulum ve’l-hikem, 1997.
• Enbârî, Ebü’l-Berekat. Nuzhetü’l-Elba fi tabakâti’l-edba. 3. Cilt. Zerka: Mektebetü’l-Menar, 1995.
• Endelüsî, Ebû Cafer Yahya b. Ahmed. Buğyetü’l-mültemis fî tarihi ricâli ehli’l-Endülüs. Kahire: Da-ru’l-kitabi’l-Arabi, 1967.
• Endelüsî, Ebû Davud Süleyman b. Necah. Muhtasaru’t-tebyîn li hicâi’t-tenzil. 5 Cilt. Medine: Mu-cemmau’l-melik Fehd, 2002.
• Fehresü’l-kütübi’l-mevcûde bi’l-mektebeti’l-Ezheriyye. 8 Cilt. Matbaatu Ezher, 1946.
• Ferhat, Ahmet Hasan. Mekkî b. Ebi Talib ve Tefsiru’l-Kur’ân. Amman: Dâru Ammar, 1997.
• Fîruzâbâdî, Ebû’t-tâhir Muhammed b. Yakub. el-Belağa fî terâcimi eimmeti’n-nahv ve’l-lüğa. Daru’s-saduddîn, 2000.
• Halvecî, Abdüssettar. Fihrisu’l-mahtûtâti’l-Arabiyye bi-Dâri’l-kütübi’l-Mısriyye. Kahire: Daru’l-kütüb ve’l-vesâiki’l-kavmiyye, 2011.
• Hamevî, Ebû Abdillah Şihabuddin Yakut b. Abdillah Hamevi Bağdadi Rûmî Yakut. Mu’cemu’l-Udebâ: İrşâdu’l-erib ila ma’rifeti’l-edib. 7 Cilt. Beyrut: Daru’l-ğarbi’l-İslami, 1993.
• Haymî, Salah Muhammed. Fehârisu ulûmi’l-Kur’âni’l-Kerîm li-mahtûtâti dâru’l-kütübi’z-zâhiriyye. 3 Cilt. Dımeşk: Mecmau’l-lüğati’l-arabiyye, 1983.
• Himyerî, Abdülmelik b. Hişâm b. Eyyûb. es-Sîretü’n-nebevî, thk. Mustafa es-Sekka vd. 2 Cilt. Kahire: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1955.
• İbn Beşküval, Ebû’l-Kasım Halef b. Abdülmelik b. Mes‘ûd. es-Sıla: Kitâbü’s-sıla fî târihi eimmeti’l-Endelüs. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1955.
• İbn Hayr, Ebû Bekr Muhammed b. Hayr b. el-Fehrese. thk. Muhammed Fuad Mansur. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1998.
• İbn Kadı Şuhbe, Ebû Bekir b. Ahmed b. Muhammed b. Ömer el-Esedi eş-Şuhbi ed-Dımeşki Takıyyüddin. Tabakâtü’ş-şâfiiyye. 4 Cilt. Beyrut: Alemu’l-kütüb, 1986.
• İbn Tagriberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemaleddin Yusuf b. Tagriberdî. el-Menhelü’s-sâfi ve’l-mustevfi ba’de’l-vafi. 7 Cilt. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-amme, t.y.
• İbnü’l-Cezerî, Ebû’l-hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Ali b. Yûsuf. Ğâyetü’n-nihaye fi Tabakâti’l-kurra. 2 Cilt. Bergstraesser: Mektebetü İbn Teymiyye, 1932.
• İbnü’l-Cezerî, Ebû’l-hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Ali b. Yûsuf. en-Neşr fi’l-kıraâti’l-aşr. 2 Cilt. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, t.y.
• İbnü’l-Ğazzî, Şemsüddin. Dîvânu’l-İslâm. 4 Cilt. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1990.
• İbnü’l-Mülakkîn, Ebû Hafs Ömer b. Ali b. Ahmed el-Mısrî. Tabakâtü’l-evliya. Kahire: Mektebe-tü’l-Hanci, 1994.
• İsnevi, Ebû Muhammed Cemaleddin Abdurrahim b. el-Hasan. Tabakâtü’ş-şafiiyye. 2 Cilt. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2002.
• Kâtib Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-zünûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 6 Cilt. Bağdad: Mektebetü’l-Müsenna, 1941.
• Kâtib Çelebi. Süllemü'l-vüsûl ilâ tabakâti'l-fuhûl, thk. Mahmud Abdülkadir el-Arnaut. 5 Cilt. İstanbul: IRCICA, 2010.
• Kayapınar, Durmuş Ali. Mekkî İbnü Ebî Tâlib el-Kaysî: Asrı, Hayatı ve Eserleri. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1986.
• Kaysî, Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Tâlib. el-Îzâh li nâsihi’l-Kur’ân ve mensûhih, thk. Ahmed Hasan Ferhad. Cidde: Dâru’l-menâre, 1986.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu’cemu’l-müellifin teracimu musannifi’l-kütübi’l-Arabiyye. 15 Cilt. Beyrut: Daru İhyai’t-türasi’l-Arabi, t.y.
• Kemalpaşazâde, İbn Kemal Ahmed Şemseddin. Risâle fî Esmâi’s-suver ve kevniha Mekkîyye ve Me-denîyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, 937.
• Kettânî, Muhammed Abdülhay b. Abdilkebir b. Muhammed Haseni İdrisi. Fihrisü’l-fehâris ve’l-esbât ve mu’cemu’l-me’âcim ve’l-meşyahât ve’l-müselselât: el-fehâris. 3 Cilt. Beyrut: Daru’l-ğarbi’l-İslamî, 1982.
• Mahfuz, Muhammed. Terâcimü’l-müellifine’t-tunisiyyin. 5 Cilt. Beyrut: Darü’l-ğarbi’l-İslami, 1994.
• Mahluf, Muhammed b. Muhammed b. Ömer el-Münestiri Muhammed. Şeceretü’n-nûri’z-zekiyye fî tabakâti’l-Mâlikiyye. 3 Cilt. Beyrut: Darü’l-kütübi’l-ilmiyye, 2003.
• Mekkî, İbn Akîle. ez-Ziyâde ve’l-ihsân fî ulûmi’l-Kurʾân. 10 Cilt. Şârika: Camiatü’ş-şârika, 2006.
• Mersafi, Abdülfettah Seyyid Acemi. Hidâyetü’l-kâri ilâ tecvîdi kelâmi’l bâri. 2 Cilt. Medine: Mekte-betü’t-Taybe, t.y.
• Muhammed b. Muhammed, Ebû Şehbe. el-Medhal ilâ dirâseti’l-Kur’âni’l-Kerîm. Riyad: Dâru’l-liva, 1987.
• Muhâsibî, Hâris b. Esed. el-Akl ve fehmü’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1971.
• Öztürk, Mahmud Şevket. Mekkî b. Ebî Tâlib ve el-İbâne an Meâni’l-kırâât Adlı Eseri. Bursa: Ulu-dağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Rabbânî, Muhammed Şefaat. el-Mekkî ve’l-Medenî. Medine: Mucemmau’l-Melik Fehd li tıbaati’l-mushafi’ş-şerif, t.y.
• Safedi, Salahuddin Halil b. Aybek b. Abdullah. el-Vafi bi’l- Vefeyâtu’l-a‘yân. nşr. Ahmed el-Arnaut. Beyrut: 2000.
• Sezgin, Fuad. Tarihu’t-türâsi’l-Arabî. 10 Cilt. Riyad: Camiatü’l-İmam Muhammed b. Suud, 1991.
• Subkî, Tacüddin Abdülvehhab b. Takıyyüddin. Tabakâtü’ş-şafiiyyeti’l-kübra. 10 Cilt. Cize: Hicrı li’t-tıbaati ve’n-neşri ve’t-tevzii, 1413.
• Suyûtî, Celaleddîn Abdurrahman. el-İtkan fî ulûmil’l-Kur’ân. thk. Ahmed b. Ali. Kahire: Dâru’l-hadis, 2006.
• Suyûtî. Buğyetü’l-vuât fi tabakâti’l-lüğaviyyin ve’n-nühât, nşr. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-asriyye, t.y.
• Suyûtî. el-İtkan fî ulûmil’l-Kur’ân. thk. Merkezu’d-dirasati’l-Kur’âniyye. Medine: Mucemmau’l-Melik Fehd li tıbaati’l-mushafi’ş-şerif, t.y.
• Suyûtî. el-İtkan fî ulûmil’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebû’l-fazl İbrahim. 4 Cilt. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-âmme, 1974.
• Tayyar, Müsaid b. Süleyman b. Nasır. el-Muharrer fi Ulumi’l-Kur'ân. Cidde: Merkezu’d-dirasat ve’l-ma’lumati’l-Kur’aniyye bi ma’hedi’l-İmam eş-Şâtıbî, 2008.
• Yemânî, Yahya b. Ebû Bekir b. Muhammed b. Yahya b. Hüseyn el-Amiri el-Harazi. Ğirbalü’z-zaman fi vefayâtü’l-a’yan li’l-Hırzi. Dımeşk: Matbaatu Zeyd b. Sabit, 1985.
• Zehebî. Târihu’l-İslam ve vefeyâtü’l-meşâhir ve’l-a’lâm, 53 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’t-tevfıkıyye, 1993.
• Zehebî. Ma’rifetu’l-kurrâi’l-kibar ale’t-tabakât ve’l-a’sar. 2 Cilt. Beyrut: Daru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1997.
• Zehebî. Mu’cemu’ş-şuyûhi’l-kebîr. 2 Cilt. Taif: Dâru’s-sadîk, t.y.
• Zehebî. Siyeru A’lâmi’n-nübelâ. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-risale, 1985.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh. el Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2011.
• Zerkeşî, el-Burhân fî ulûmi’l Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-marife, 1410.
• Ziriklî, Hayreddin. el-A’lam: Kamusu teracim li-eşheri’r-rical ve’n-nisa mine’l-Arab ve’l-müstarebin ve’l-nüşterikın. 8 Cilt. Beyrut: Daru’l-ilm li’l-Melayin, 2002.
• Zührî, İbn Şihâb. en-Nâsih ve’l-Mensûh, Tenzîlu’l-Kur’ân bi-Mekke ve’l-Medine, thk. Hâtim Salih ed-Damin. Beyrut: Müessesetü’r-risale, 1998.
• Zürkâni, Muhammed Abdülazîm. Menâhilu’l-irfân fî ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2017.
• Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. “Ca’berî”. Erişim 5 Mayıs 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/caberi 05.05.2021 01:01
• İSAM Kütüphanesi. “Türkiye Kütüphaneleri Veri Tabanı”. Erişim 5 Mayıs 2021. http://ktp.isam.org.tr/?url=ktpgenel/findrecords.php
• Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. “İbn Habîb en-Nîsâbûrî”. Erişim 5 Mayıs 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-habib-en-nisaburi
• Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. “Mekkî b. Ebû Tâlib”. Erişim 18 Nisan 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/Mekkî-b-Ebû-talib
• İSAM Kütüphanesi. “Türkiye Kütüphaneleri Veri Tabanı”. Erişim 4 Mayıs 2021. http://ktp.isam.org.tr/?url=ktpgenel/findrecords.php