Place of Allusive (Ishari) Meaning in the Tafsir Understanding of Omer Nasuhi Bilmen: the Example of the Exegesis on the Chapter of al-Fath

Yıl 2021, Cilt: 5 Sayı: 2, 541 - 570, 30.10.2021

Şükrü Maden

https://doi.org/10.31121/tader.972237

Öz

With his bureaucratic duties and the edited books, Omer Nasuhi Bilmen, an influential scholar in religious education during the Republican period, wrote voluminous works both on the methodology and history of exegesis (tafsīr) and the Qur’ānic exegesis. This article deals with his separate exegetical work on the Chapter of al-Fath, which is less studied, and the allusive/sufistic interpretations of that work in particular. Having targeted the larger society in general as the audience in his eight-volume exegesis on the entire Qur’ān, Bilmen interprets each chapter concisely. His exegesis on the Chapter of al-Fath, which he wrote on the 500th anniversary of the conquest of Istanbul, may be considered more scho-larly and detailed work both with regard to the content and the evaluations. In the mentioned work, he first provides an explicit interpretation of each verse of the Chapter of al-Fath, then he presents his allusive comments under the title of ‘Ma’nā Tasawwufī: Ishārat al-Qur’āniyya’ (Sufistic Meaning: Qur’ānic Allusions). In these sections, by using the method of i’tibār (consideration), Bilmen makes analogies between the explicit meaning of the verses and their sufistic meaning. For example, he draws allusive inferences on such concepts as jihād against the enemy and struggle with the self (nafs), the conquest of land and the opening of the heart, the booty obtained at the end of the war with the enemy and the sufi rank gained at the end of the struggle with the self. However, it can also be seen that Bilmen takes the grade difference between the explicit meanings of the verses and their sufistic meanings into account, and he has a tendency of using the terms of ta’wil (explanation), ma’nā (meaning) or ishāra (allusion) instead of tafsir (interpretation). That is because Bilmen does not regard sufistic interpretations of the Qur’ān as an actual exegesis and deems such meanings among allusions and subtleties which the verses contain.

Anahtar Kelimeler

Allusive Tafsir, Sufism, the Chapter of al-Fath, Omer Nasuhi Bilmen, Jihad, Self (Nafs).

Ömer Nasuhi Bilmen’in Tefsir Anlayışında İşari Mananın Yeri: Fetih Suresi Tefsiri Örneği

Öz

Bürokrasideki görevleri ve telif ettiği eserleriyle Cumhuriyet döneminde toplumun dinî eğitim ve öğretiminde etkili olmuş bir âlim olan Ömer Nasuhi Bilmen, hem tefsir usulü ve tarihi hem de bizzat Kur’ân’ın tefsiriyle ilgili hacimli çalışmalar kaleme almıştır. Bu makale, Bilmen’in tefsirciliğine dair araştırmalarda yeteri kadar incelenmediğini düşündüğümüz müstakil Fetih sûresi tefsirini ve özellikle de bu eserdeki işârî/tasavvufî yorumları ele almaktadır. Bilmen, sekiz ciltlik tam tefsirini yazarken okuyucu olarak genel halk kitlesini hedeflemiş ve her bir sûreyi özlü bilgilerle tefsir etmiştir. Onun İstanbul’un 500. fetih yıldönümü münasebetiyle kaleme aldığı müstakil Fetih sûresi tefsiri ise gerek muhtevası ve gerekse değerlendirmeleri itibariyle daha ilmî ve daha mufassal bir çalışmadır. Bilmen bu eserinde Fetih sûresinin her bir âyetini sarîh anlamları bakımından tefsir ettikten sonra ayrıca “Mânâ-i Tasavvufî: İşârât-ı Kur’âniye” başlığı altında işârî açıdan da yorumlamıştır. Bilmen, tefsirinin bu kısımlarında i‘tibâr yöntemini kullanarak âyetlerin zâhir anlamları ile tasavvufî manaları arasında münasebetler kurmuştur. Örneğin fiziki düşmanla cihad - nefisle mücahede, bir beldenin fethi - kalbin açılması, fiziki düşmanla savaşın sonunda elde edilen ganimet - nefisle mücahede sonunda tasavvufî makam kat etme gibi benzetmeler yaparak işârî çıkarımlar yapmıştır. Bununla birlikte Bilmen’in âyetlerin sarîh anlamları ile tasavvufî manaları arasında bir derece farkı gözettiği, ikinci tür yorumlar için tefsir yerine “te’vil”, “mana” ya da “işâret” tabirlerini kullanma eğiliminde olduğu görülmektedir. Zira Bilmen, Kur’ân’ın tasavvufî yorumlarını hakikî bir tefsir olarak görmekten ziyade, bu tür manaları âyetlerin ihtiva ettiği işâret ve letâif cümlesinden addetmektedir.

Anahtar Kelimeler

İşari Tefsir, Tasavvuf, Fetih Suresi, Ömer Nasuhi Bilmen, Cihad, Nefis.

Kaynakça

• Aclûnî, İsmâîl b. Muhammed. Keşfü’l-ḫafâ ve müzîlü’l-ilsbâs. Nşr. Yûsuf b. Mahmûd el-Hâc Ahmed. b.y., Mektebetü’l-İlmi’l-Hadîs, ts.
• Ateş, Süleyman. İşârî Tefsîr Okulu. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1974.
• Ay, Mahmut. “İşari Tefsirde İtibar/Analoji Yöntemi”. Dini ve Felsefi Metinler: Yirmibirinci Yüzyılda Yeniden Okuma, Anlama ve Algılama. Ed. Bayram Ali Çetinkaya. 2/730-734. İstanbul: Sul-tanbeyli Belediyesi, 2012.
• Ay, Mahmut. “İşarî Tefsirde Yöntem Meselesi”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (2012), 59-110.
• Ay, Mahmut. “İşârî Tefsirlerde Hakîkat-i Muhammediyye Anlayışı”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23 (2010), 77-120.
• Berberoğlu, Şerife. Ömer Nasuhi Bilmen ve Tasavvufî Görüşleri. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Bilmen, Ahmet Selim. Ömer Nasuhi Bilmen: Hayatı Eserleri Anılar. İstanbul: Bilmen Basımevi, 1975.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi: Tabakatü’l-Müfessirin. İstanbul: Ravza Yayınları, 2008.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Meal-i Alisi ve Tefsiri. İstanbul: Nesa Basın Yayın, ts.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Sure-i Fethin Türkçe Tefsiri İ‘tilâ-i İslâm ve İstanbul’un Tarihçesi ve Fethi. İstan-bul: Burhaneddin Erenler Matbaası, 1953.
• Birışık, Abdülhamit. “Tefsir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 07.07.2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/tefsir#1
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmi‘u’s-saḥîḥ. Nşr. Muhibbüddîn el-Hatîb - Mu-hammed Fuâd Abdülbâkî - Kusay Muhibbüddîn el-Hatîb. Kahire: Mektebetü’s-selefiyye, 1400.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed eş-Şerîf. Kitâbü’t-ta‘rîfât. Thk. Muhammed Abdurrahman el-Mar‘aşlı. Beyrut: Dâru’n-nefâis, 1424/2003.
• Demirci, Mehmet. “Hakîkat-i Muhammediyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 15.07.2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/hakikat-i-muhammediyye
• Dumlu, Ömer. “Ömer Nasuhi Bilmen’in Tefsiri Halk İçin mi Yazıldı?”. Türk-İslam Düşünce Tari-hinde Erzurum Sempozyumu. 1/159-168. Erzurum: Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2007.
• Ertuğrul, İsmail Fennî. Vahdet-i Vücûd ve İbn Arabî. Haz. Mustafa Kara. İstanbul: İnsan Yayınları, 2008.
• Fayda, Mustafa. “Bey‘atürrıdvân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 07.07.2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/beyaturridvan
• Gazzâlî. İhyâ‘u ‘ulûmi’d-dîn. Terc. Ahmed Serdaroğlu. İstanbul: Hikmet Neşriyat, ts
• Günay, Bektaş. Ömer Nasûhî Bilmen ve Tefsîri. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü-sü, Yüksek Lisans Tezi, 2001.
• Hâşimî, Yâkût. el-Müfessirü’t-Türkî ‘Ömer Naṣûḥî Bilmen ve Menhecuhû fî Tefsîrihî Tefsîrü’l-Ḳur‘âni’l-Kerîm ve Me‘ânîhi’l-‘Âliye bi’l-Luġati’t-Türkiyye. Katar: Câmiatü Katar Külliyyetü’ş-Şerî‘a ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• https://katalog.idp.org.tr/arama?author_name=%22%C3%B6mer+nasuhi%22&order_by=match (Erişim 27.06.2021).
• Işık, Ayhan. “İstanbul’un İkinci Müftüsü Ömer Nasûhi Bilmen (1883-1971)”. Ağa Kapısından Şeyhülislâmlığa: İstanbul Müftülüğü. Ed. Ayhan Işık - Kâmil Büyüker. Ankara: TDV Yayınla-rı, 2019), 173-183.
• İbn Hişâm. es-Sîratü’n-Nebeviyye. Thk. Mustafa es-Sekâ - İbrâhîm el-Ebyârî - Abdülhafîz eş-Şiblî. Kahire: Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, 1981.
• Kılıç, Mahmut Erol. Muhyiddîn İbnü’l-Arabî’de Varlık ve Mertebeleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1995.
• Konuk, Ahmed Avni. Füsûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi. Hazırlayanlar: Mustafa Tahralı - Selçuk Eraydın. İstanbul: İFAV Yayınları, 1999.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. Kuşeyrî Risalesi. Hazırlayan: Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2003.
• Uludağ, Süleyman. “İşârî Tefsir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 07.07.2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/isari-tefsir.
• Uludağ, Süleyman. “Nefis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/nefis#1 (23.08.2021).
• Vâkıdî. Kitâbü’l-Meġâzî. Thk. Marsden Jones. Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1404/1984.
• Yaran, Rahmi. “Bilmen, Ömer Nasuhi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 07.07.2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/bilmen-omer-nasuhi
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İlme’l-Yakīn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 07.07.2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/ilmel-yakin
• Yılmaz, Hasan Kâmil. Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2004.
• Zehebî, Muhammed Hüseyn. et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1424/2003.
• Zerkeşî, Bedrüddîn Muhammed b. Abdillâh. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. Nşr. Mustafa Abdülkâdir Atâ. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1408/1988.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-İrfân. Kahire: Matbaatü İsâ el-Bâbî el-Halebî, ts.