Kur’ân Yorumunda Sebr ve Taksim Yöntemi

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 1, 431 - 454, 30.04.2022

Servet Demirbaş

https://doi.org/10.31121/tader.1066872

Öz

İslam ilim medeniyetinde sözlü kültürden yazılı kültüre geçilmesine paralel olarak faklı ilmî disiplinler teşekkül etmeye başladı. Bu disiplinlerin tefsirde kullanılmasıyla rivayet ağırlıklı tefsirlerin yanı sıra dirayete dayalı yorumlar da gelişti. Müfessirler, doğrudan ya da dolaylı olarak Kur’an’ı anlamaya katkısı olan bu ilimlerden tasavvur ve tasdîk düzeyinde yararlandılar. İslamî düşüncenin yerelden evrensele doğru yay-gınlaşmasıyla, birbiriyle bağlantılı tefsir ve tevil yöntemleri geliştirildi. Bazı araştırmacılar, nassların yorum-lanmasında kullanılan bu yöntemleri beyanî, irfânî ve burhânî olmak üzere üçlü bir taksime tabi tutmuş-lardır. Beyânî tevil genel olarak lafız-mana ilişkisi üzerine inşa edilirken, irfânî tevil, keşf ve ilham gibi sübjektif bilgi nazariyesine dayanmaktadır. Burhanî tevil ise aklî düşünceyi öncelen ve kesin delillere da-yanan akıl yürütme ve mantıkî kıyası esas almaktadır. Burhânî tevile dayanan istidlâl yöntemlerinden biri de “es-sebr ve’t-taksîm”dir. Sebr ve taksim yöntemi fıkıh usûlü, kelâm, cedel, dilbilim ve tefsir gibi farklı ilim dallarında aklî çıkarım vasıtası olarak kullanılmıştır. Bu çalışma Kur’ân yorumunda sebr ve taksim yönteminin müfessirler tarafından nasıl kullanıldığını araştırmaktadır. Usulcüler ve kelamcılar sebr ve taksim yöntemini daha çok illetin ispatında delil olarak kullanırken, cedel ve münâzara ile meşgul olanlar tartışma konusu olan şeydeki sahih ve sadık olan delili, fasit ve batıl olandan ayırmak için kullanmışlardır. Ulûmü’l-Kur’ân eserlerinde Kur’ân’ın kullandığı cedel yöntemlerinden birinin de sebr ve taksim olduğu-na yer verilmiştir. Müfessirler, sebr ve taksim yöntemini daha çok muarızlarının iddialarını iptal etmek için nazil olan ayetlerin tefsirinde, muhatapların tutarsızlığını ortaya koyarak onları aklî muhakemeye yön-lendirip hakikati bulmalarına yardımcı bir unsur olarak kullanmışlardır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur'ân, Sebr ve Taksim, Yöntem, Yorum

Destekleyen Kurum

YOK

Proje Numarası

YOK

The Method of al-sabr wa’l-taqsīm in the Interpretation of the Qur’ān

Öz

İslam ilim medeniyetinde sözlü kültürden yazılı kültüre geçilmesine paralel olarak faklı ilmî disiplinler teşekkül etmeye başladı. Bu disiplinlerin tefsirde kullanılmasıyla rivayet ağırlıklı tefsirlerin yanı sıra dirayete dayalı yorumlar da gelişti. Müfessirler, doğrudan ya da dolaylı olarak Kur’an’ı anlamaya katkısı olan bu ilimlerden tasavvur ve tasdîk düzeyinde yararlandılar. İslamî düşüncenin yerelden evrensele doğru yay-gınlaşmasıyla, birbiriyle bağlantılı tefsir ve tevil yöntemleri geliştirildi. Bazı araştırmacılar, nassların yorum-lanmasında kullanılan bu yöntemleri beyanî, irfânî ve burhânî olmak üzere üçlü bir taksime tabi tutmuş-lardır. Beyânî tevil genel olarak lafız-mana ilişkisi üzerine inşa edilirken, irfânî tevil, keşf ve ilham gibi sübjektif bilgi nazariyesine dayanmaktadır. Burhanî tevil ise aklî düşünceyi öncelen ve kesin delillere da-yanan akıl yürütme ve mantıkî kıyası esas almaktadır. Burhânî tevile dayanan istidlâl yöntemlerinden biri de “es-sebr ve’t-taksîm”dir. Sebr ve taksim yöntemi fıkıh usûlü, kelâm, cedel, dilbilim ve tefsir gibi farklı ilim dallarında aklî çıkarım vasıtası olarak kullanılmıştır. Bu çalışma Kur’ân yorumunda sebr ve taksim yönteminin müfessirler tarafından nasıl kullanıldığını araştırmaktadır. Usulcüler ve kelamcılar sebr ve taksim yöntemini daha çok illetin ispatında delil olarak kullanırken, cedel ve münâzara ile meşgul olanlar tartışma konusu olan şeydeki sahih ve sadık olan delili, fasit ve batıl olandan ayırmak için kullanmışlardır. Ulûmü’l-Kur’ân eserlerinde Kur’ân’ın kullandığı cedel yöntemlerinden birinin de sebr ve taksim olduğu-na yer verilmiştir. Müfessirler, sebr ve taksim yöntemini daha çok muarızlarının iddialarını iptal etmek için nazil olan ayetlerin tefsirinde, muhatapların tutarsızlığını ortaya koyarak onları aklî muhakemeye yön-lendirip hakikati bulmalarına yardımcı bir unsur olarak kullanmışlardır.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Qur’ān, Sabr and Taqsīm, Method, Interpretation

Proje Numarası

YOK

Kaynakça

• Kaynakça Abbâs İsmâil, Ammâr. “es-Sebr ve’t-taksîm ‘ınde’l-imâm er-Râzî fî tefsîrih”. Mecelletü külliyyeti’l-esâsiyye li’l-‘ul’umi’t-terbeviyye ve’l-insâniyye” 2017/Teşrîni evvel/35), 556-570.
• Altıntaş, Ramazan. “Delil ve Delillendirme Yöntemleri”. Kelam El Kitabı. ed. Şaban Ali Düzgün. 323-331. Ankara: Grafiker Yayınları, 4. Basım, 2012.
• Bâcî, Ebu’l-Velîd. el-Minhâc fî tertîbi’l-hicâc. thk. Abdülmecîd Türkî Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 3. Basım, 2001.
• Bağdâdî, Ebü’l-Vefâ Alî b. Akîl. el-Vâzıh fî usûli’l-fıkh. 5 Cilt. thk. Abdullah Abülmuhsîn et-Türkî Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1420. 5/284.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. et-Tayyib. Kitâbu Temhîd. thk. Imâdüddîn Ahmed Hayder Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1414/1993.
• Başoğlu, Tuncay. “Sebr ve Taksim” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/255-256. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Begavî, Ebû Muhammed el-Hüseyn b. Mesûd. Meâlimü’t-tenzîl. thk. Muhammed Abdullah en- Nemr vd. 8 Cilt. Riyad: Dâru Tayyibe, 1. Basım 1409/1989.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslam Kültürünün Akıl Yapısı. çev. Burhan Köroğlu vd. İstanbul: Kitabevi, 1. Basım, 2001.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usulü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 10. Basım, 1995.
• Cevdet Paşa, Ahmed. Mi’yâr-ı Sedâd. İstanbul: Karabat ve Kasbar Matbaası, 1303.
• Curcânî, es-Seyyid eş-Şerîf Ali b. Muhammed. et-Ta‘rîfât. Mısır: Matbaatü Mustafa el-Bâbî, 1938.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. thk. Abdülazîm Mahmûd Katar: b.y. 1399.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. el-Kâfiye fi’l-cedel. thk. Hüseyn Mahmûd Kahire: Matbaatü İsâ el-Bâbî, 1399/1979.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Tarihi. İstanbul: İFAV Yayınları, 22. Basım, 2014.
• Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn Abdurrahmân. el-İgrâb fî cedeli’l-i‘râb ve Lümau‘’l-edille. thk. Saîd el-Efgânî Dımışk: Matbaatü’l-Câmia‘ es-Sûriyye, 1377/1957.
• Ensârî, Ebû Yahyâ Zeynüddîn Zekeriyyâ. Gâyetü’l-vüsûl ilâ şerhi Lübbi’l-usûl. Mısır: Matbaatü İsâ el-Bâbî, ts.
• Erten, Mevlüt. Nass-Yorum İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1. Basım, 2013.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Ali b. İsmâil. el-İbâne ‘an usûli’d-diyâne. Beyrut: Dâru İbn Zeydûn, ts.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Ali b. İsmâil. el-İbâne ve usûlü Ehli’s-Sünne / Eş‘arî Akaidi. çev. Ramazan Biçer İstanbul: Gelenek Yayınları, 1. Basım, 2010.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Ali b. İsmâil. Risâle fî’l-istihsân. thk. Richard, J. Mc Carty Beyrut: b.y. 1952.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehzîbü’l-lüga. 16 Cilt. thk. Muhammed ‘Avz Mürib Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2001.
• Ferâhîdî, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed. Kitâbü’l-‘Ayn. 8 Cilt. thk. Mehdî el-Mahzûmî – İbrâhim es-Sâmarrâî Mısır: Mektebeü’l-Hilâl, ts.
• Fîrûzâbâdî, Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kûb b. Muhammed. el-Kâmûsü’l-muhît. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1.Basım. 1415/1995.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. el-İktisâd fî’l-i‘tikâd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1409/1988.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. el-Mustesfâ min İlmi’l-usûl. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ulûmi’l-Hadîse, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. el-Müstasfâ min İlmi’l-usûl. 2 Cilt. Mısır: Bulak Matbaası, 1324.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. Mihekkü’n-nazar. thk. Refîk el-Acem Beyrut: Dâru’l-Fikr el-Lübnânî, 1. Basım, 1994.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. şifâü’l-galîl. thk. Hamd el-Kübeysî Bagdâd: Mektebetü’l-İrşâd, 1390/1971.
• Görgün, Tahsin. İlahi Sözün Gücü Varlık ve Bilgi Kaynağı Olarak Kur’an. İstanbul: Külliyat Yayınları, 1. Basım, 2013. Görmez, Mehmet. Sünnet ve Hadisin Anlaşılmasında ve Yorumlanmasında Metodoloji Sorunu. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Hamevî, Şihâbüddîn Yâkût b. Abdillâh. Mu‘cemü’l-üdebâ, thk. İhsân Abbâs 7 cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1. Basım, 1414/1993.
• İbn Abdülvehhâb, Ya‘kûb. Turuku’l-istidlâl ve mukaddimâtih. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1. Basım, 1421/2001.
• İbn Âdil, Sirâcüddîn Ömer b. Nûriddîn Alî. el-Lübâb fî ‘ulûmi’l-Kitâb. thk. Adil Ahmed Abdülmevcud vd. 20 Cilt Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1.Basım, 1419/1998.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir et-Tûnisî. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt Tunus: ed-Dâru’t-Tûnisiyye, 1. Basım, 1984.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib el-Endelüsî. el-Muharrerü’l-vecîz. 6 Cilt thk. Abüsselâm Abdüşşâfî Muhammed Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1422/2001.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddîn. Ravzatü’n-nâzır. thk. Abdülkerîm en-Nemle 3 Cilt Riyad: Mekteberü’r-Rüşd, 1. Basım, 1413/1993.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed. Lisânü’l-Arab. 16 Cilt Beyrut: Dâru Sâdır, 1968.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddîn Ahmed. er-Red ale’l-mantıkıyyîn. Lâhor: İdâretü Tercümâni’n-sünneh, 1972.
• İbnü’l-Hâcib, Cemâlüddîn Osmân b. Ömer. Muhtasru İbni’l-Hâcib. 3. Cilt Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1403.
• İbnü’l-Hâcib, Cemâlüddîn Osmân b. Ömer. Müntehe’l-vusûl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1405/1985.
• İmamoğlugil, Halil. “Eş‘arî’nin Kullandığı Aklî Deliller ve Mantıktaki Akıl Yürütmelerle İlişkisi” Toplum Bilimleri Dergisi. 57-99. 2016 Temmuz-Aralık, 10/20.
• Kadhânî, Saî‘d b. Müt‘ab. es-Sebr vet-taksîm ve eseruhu fi’-takî‘di’l-usûlî. Riyâd: Câmia‘tü’l-İmâm Muhammed b. Suud el-İslâmiyye, Doktora Tezi, 1425.
• Kâfiyeci, Ebû Abdillah Muhammed b. Süleymân. Kitâbü’t-teysîr fî kavâidi ilmi’t-tefsîr. çev. İsmail Cerrahoğlu Ankara: AÜİF Yayınları, 1974.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs. Tenkîhu’l-fusûl fî ihtisâri’l-Mahsûl. thk. Tâhâ Abdurraûf b. Sa‘d Kahire: Dâru’l-Fikr 1. Basım, 1393/1973.
• Karaman, Hayrettin. vd. Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsiri. 5 Cilt Ankara: DİB Yayınları, 2. Basım, 2006.
• Kattân, Menna‘. Mebâhis fî ulûmi’l-Kur’ân. Kahire: Mektebetü Vehbe, ts.
• Kur’an Yolu Meâli, çev. Harettin Karaman vd. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 8. Basım, 2020.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli, çev. Halil Altuntaş – Muzaffer Şahin Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 16. Basım, 2009.
• Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘ li ahkâmi’l-Kur’ân. thk. Abbdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî 22 Cilt Beyrut: Müesseserü’r-Risâle, 1. Basım, 1427/2006.
• Lahmî, Ramazân Abdülvedûd. el-Envâru’s-sâtıa‘ fî turuki isbâti illeti’l-câmia‘. Beyrut: Dâru’l-Hudâ, 1406/1986.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed. Te’vîlâtü ehli’s-sünne, thk. Fâtıma Yûsuf el-Haymî 4. Cilt Beyrut: Müessesetü’r-Risâle Nâşirûn, 1425/2004.
• Mevâcide, Nesîbe Abdülhamîd. el-İstidlâl bi’s-sebr ve’t-taksîm ‘ınde’n-nuhât ve’s-sarfiyyîn. Mu’te: Câmia‘ü Mu’te, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Nemle, Abdülkerîm b. Ali. el-Mühezzeb fî ilmi usûli’l-fıkh. 5 Cilt Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1. Basım, 1420/1999.
• Neşşâr, Ali Sami. Menâhicu’l-bahs inde müfekkirî’l-İslam. İskenderiye: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, ts.
• Nîsâbûrî, Nizâmüddîn Hasen b. Muhammed. Garâibü’l-Kur’ân ve regâibü’l-furkân. 6 Cilt thk. Zekeriyyâ Umeyrât Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, ts.
• Okumuş, Mesut. “Ulûmü’l-Kur’ân/Kur’an İlimleri” Tefsir El Kitabı. 313-423, ed, M. Akif Koç Ankara: Grafiker Yayınları, 2. Basım, 2014.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebu’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk, Muhammed Halil Aytânî Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 6. Basım,1433/2010.
• Râgıb.el-İsfahânî, Ebu’l-Kâsım. Mukaddimetu câmi‘i’t-tefâsîr. thk. Ahmed Hasan Ferhat Kuveyt: Dâru’d-Da’ve, 1984-1405.
• Râzî, Fahrüddîn Muhammed b. Ömer. el-Mahsûl fî ilmi usûli’l-fıkh. thk. Tâhâ Câbir Feyyâz 6 Cilt Beyrut: Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1412/1992.
• Râzî, Fahrüddîn Muhammed b. Ömer. Mefâtîhu’l-gayb. 11 Cilt Beyrut: Dâru İhyâi’t-turâsi’l-Arabî, 2. Basım, 1417/1997.
• Reşîd Rızâ, Muhammed. Tefsîru’l-menâr. 12 Cilt Mısır: Matbaatü’l-Menâr, 1. Basım, 1328.
• Sa‘lebî Seyfüddîn Alî b. Muhammed el-Âmidî. Gâyetü’l-merâm. thk. Hasan Mahmûd Abullatîf Kahire: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1971.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân. el-İtkân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Ahmed b. Ali Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2006.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed. Fethu’l-kadîr. thk. Abdurraahman Umeyre 5 Cilt Beyrut: Dâru’l-Vefâ, 1. Basım, ts.
• Şinkîtî, Muhammed el-Emîn b. Muhammed. Edvâü’l-beyân fî îzâhi’l-Kur’ân bi’l-Kur’ân. 9 Cilt Cidde: Dâru ‘Alemi’l-Fevâid, ts.
• Şinkîtî, Muhammed el-Emîn b. Muhammed. el-Azbü’n-nemîr min mecâlisi’ş-Şınkîtî. 5 Cilt Kahire: Dâru İbn Affân, ts.
• Şinkîtî, Muhammed el-Emîn b. Muhammed. Nesrü’l-vürûd ‘alâ şerhi’s-Suûd. thk. Muhammed Veled Seydâ 2 Cilt Beyrut: Dâru’l-Minâre, 1415/1995.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn. el-Lüma‘ fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dâru’l-Kütüübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1405/1985.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Ömer. Şerhu’t-Telvîh fî usûli’l-fıkh. 2 Cilt Beyrut: Dâdu’l-Kürübi’l-İlmiyye, ts.
• Topaloğlu, Bekir – Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010.
• Tûfî, Necmüddîn Süleyman b. Abdülkavî. el-İşârâtü’l-ilâhiyye. thk. Ebû Âsım Hasen b. Abbâs 3 Cilt Kahire: el-Fârûku’l-Hadîse li’n-Neşr ve’t-Tevzi‘, 1423/2002.
• Tûsî, Ebû Cafer Muhammed b. Hasen. et-Tibyân fî tefsîri’l-Kur’ân. thk. Ahmed Habîb 10 Cilt Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Urmevî, Ebü’s-Senâ Sirâcüddîn Mahmûd. Metâliu‘’l-envâr. İstanbul: b.y., 1277.
• Yazır, Elmalılı M. Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. 10 Cilt İstanbul: Eser Neşriyat ve Dağıtım, 1979.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. Esâsü’l-belâga. thk. Abdurrarîm Mahmûd Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1402.
• Zerkeşî, Muhammed b. Bahâdır Bedruddîn. el-Bahru’l-muhît. thk. Ömer el-Eşgar vd. 6 Cilt Kahire: Dâru’s-Safve, 2. Basım, 1413/1992.
• Zerkeşî, Muhammed b. Bahâdır Bedruddîn. el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahîm 4 Cilt Kahire: Mektebetü Dâri’t-Turâs, ts.