Kehf Sûresinde Geçen Hz. Mûsâ ile Bilge Kul Kıssası Üzerine Bir Değerlendime

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 1, 78 - 99, 30.04.2022

Nurettin Çiftçi

https://doi.org/10.31121/tader.1067629

Öz

Kıssalar Kur’ân muhtevasının üçte birine tekabül etmektedir. Bu kıssaların her bir kesiti bir mesaj verdiği gibi birçok ders ve ibret içermektedir. Ancak İslam alimlerinin bunlarla yetinmeyip kıssalarda geçen olaylardan hukuk kaideleri çıkardıkları ve onları kelâmî mevzular için delil olarak kullandıkları da görülmektedir. Bu anlamda üzerin-de en fazla fikir yürütülen kıssalardan biri de Kehf 60-82. âyetlerinde geçen Hz. Mûsâ ile Bilge Kul kıssasıdır. Bilge Kul’un kimliği, kendisine verilen “İlm-i ledün” ve onun yaptığı işler üzerinde farklı değerlendirmeler yapılmıştır. Tefsir ve hadis kaynaklarında Bilge Kul’un adının Hızır olduğu konusunda bir ittifak olmakla birlikte onun nebî, insan ya da melek olduğu; İlm-i ledün’ün de ilahî vahiy veya keşf ve ilham olduğu şeklinde farklı görüşler ileri sürül-müştür. Kıssada Bilge Kul’un bindikleri gemiyi delmesi, rastladıkları bir çocuğu öldürmesi ve kendilerine yemek vermeyen bir şehirde yıkılmaya yüz tutmuş bir duvarı örmesi şeklinde üç önemli olay meydana gelmiştir. Hz. Mûsa, Bilge Kul’un bu yaptıklarına sabretmeyip, birinci olayda “لَقَدْ جِئْتَ شَيْئًا اِمْرًا/Gerçekten sen çok tehlikeli bir iş yaptın!”, ikincisinde “لَقَدْ جِئْتَ شَيْئًا نُكْرًا/ Doğrusu sen çirkin bir iş yaptın", üçü¬ncüsünde de “لَوْ شِئْتَ لَتَّخَذْتَ عَلَيْهِ اَجْرًا/İsteseydin bu iş için bir ücret alırdın” şeklinde her bir olay için farklı bir ifade kullanarak itiraz etmektedir. O da yaptıklarının sebebini anlatırken öncelikle bu işlerin hiçbirini kendiliğinden yapmadığını vurgula-yarak birinci olay için “اَرَدْتُ/ben istedim”, ikincisi için “اَرَدْنَا/biz istedik”, üçüncüsü için de “أَرَادَ رَبُّكَ/Rabbin istedi” demektedir. Kıssa bir bütün olarak ele alındığında, şeriat sahibi bir resul’un tabi olduğu kişinin bir nebî veya bir beşer olmasından ziyade bir melek olduğunu; İlm-i ledün’ün de Allah’ın sorgulanamayan kulları olan meleklere verdiği vahiy olabileceği ihtimalinin daha güçlü olduğunu ortaya koymaktadır. Gerek Hz. Mûsâ’nın olaylara tepki-sinde, gerekse de Bilge Kul’un olayların sebebini anlatırken farklı ifadeler kullanmaları da dikkat çekicidir. Kur’ân’ın bu şekilde farklı ifadeler kullanması onun anlatım zenginliğinden ve üslup güzelliğindendir. Ayrıca Bilge Kul’un olumsuz şeyleri kendi nefsine olumlu olanları rabbine nispet etmesi de Rabbine karşı takındığı âdâp ile alakalıdır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur’ân kıssaları, Hz. Mûsâ, Bilge Kul, Ledünnî ilim, irade.

An Evaluatıon on The Story of Moses and a Wıse Man Mentıoned in Surah Kahf

Öz

The stories of the Qur'an correspond to approximately one-third of the Qur’an. Each section of these stories not only gives a message but also contains many lessons to be taken. However, it is also seen that Islamic scholars were not satisfied with these, and they deduced the rules of law from the events in the stories and used them as evidence for theological issues. One of the stories on which the most ideas have been discussed is the story of Moses and a Wise Man in the 60th-82nd verses of the Surah Kahf. Different evaluations have been made on the identity of the Wise Man, the “ilm-i ladun" given to him and the things he did. There is a common view in the sources of tafsir and hadith that the name of the Wise Man is Khidr, and he is a prophet, human or angel. Moreover different opinions have been put forward that ilm-i ladun is also divine revelation or discovery and inspiration. In the story, three important events took place: the Wise Man pierced the ship they were boarding, killed a child they came across, and built a wall that was about to collapse in a city that did not provide food for them. Moses could not be patient with what the Wise Servant did and objected with a different expression for each event. In the first incident he said “لَقَدْ جِئْتَ شَيْئًا اِمْرًا / Indeed, you have done a grievous thing!”, in the second one he said “لَقَدْ جِئْتَ شَيْئًا نُكْرًا / You have created an incomprehensible situation.”, and in the third one he said “لَوْ شِئْتَ لَتَّخَذْتَ عَلَيْهِ اَجْرًا /If you wanted to, you would get paid for this job”. While explaining the reasons for what he did, the Wise Man emphasized that he did not do any of these things spontaneously and said “اَرَدْتُ/I wanted” for the first event, “اَرَدْنَا/we wanted” for the second event, and “أَرَادَ رَبُّكَ/The Lord wanted” for the third. When the story is handled as a whole, it can be said that the person whom the prophet on the right Way of Religion has obedience to is an angel rather than a prophet or a human being, and ilm-i ladun is more likely to be a revelation given to angels, who are God's unquestionable servants. It is also noteworthy that when Moses reacted to the events and the Wise man explained the reasons of the events, they both used different expressions. The Qur'an's use of different expressions in this way is due to its richness of expression and the beauty of its style. In addition, the Wise Man's attributing the negative things to his own nafs and the positive ones to his Lord is also related to the manners he has towards his Lord.

Anahtar Kelimeler

Exegesis, Stories of the Qu’ran, Moses, Wise Servant, al-Ilm al-Ladunnī, Iradah

Kaynakça

• Akman, Mustafa. İbn-i Arabî: Kelâmi Tartışmalar Sorular Şüpheler. İstanbul: Ekin Yayınları, 2017.
• Akman, Mustafa. “İbnü’l-Arabî’nin Söyleminin Felsefi Yönü ve Kaynakları”. Karabük: Karabük Üni-versitesi Yayınları, 2021.
• Akman, Mustafa. “Kozmik İnsanlar/Ricâl’ul-Gayb”. II. Uluslararası El Ruha Sosyal Bilimler Kong-resi Tam Metin Kitabı. 21-31. Şanlıurfa: Iksad Publications, 2018.
• Akman, Mustafa. Mezhepler Tarihinin Klasik Kaynakları İçerik ve Özellikleri. İstanbul: Ensar Neşri-yat, 2019.
• Beğâvî, Ebû Muhammed Muhyi’s-Sünne el-Hüseyn b. Mesʻûd b. Muhammed el-Ferrâ. Tefsiru’l-Beğavî-meʻâlimu’t-tenzil. VIII Cilt. Riyad: Dâru’t-Taybe, 1997.
• Bernd Radtke. “İctihad ve Neo-Sufizm”. çev. H. Martı. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi IX/3 (2009).
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail el-. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 9 Cilt. Dımaşk: Dâru Tavki’n-Necât, 1. Basım, 1422/2001.
• Çelebi, İlyas. “Hızır”. DİA. C. 17. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Derveze, Muhammed İzzet (ö.1404/1984). et-Tefsiru’l-hadis. X Cilt. Kahire: Dâru’l İhya el-Kütübi’l-ʻArabiyye, 2000.
• Ahfeş, Ebü’l-Hasen Saîd b. Mes‘ade el-Mücâşiî el-Belhî-. Meʿâni’l-Ḳurʾân. ed. thk. Hüdâ Mahmud Kıra’e. Kahire: Mektebetu’l-Hanci, 1., 1990.
• Ekinci, Ekrem Buğra. “Osmanlı Hukukunda Kardeş Katli Meselesi”, Fikret Eren’e Armağan. Ankara: Yetkin Yayınları, 2016.
• Ekinci, Ekrem Buğra. “Osmanlı Hukukunda Şehzâde Katli”. Bayburt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi I/1 (2015).
• Elmalılı, Muhammed Hamdi Yazır. Hak Dini Kur’ân Dili. İstanbul: Azim Dağıtım, 2015.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed. İhyâu Ulumi’d-Din,. çev. A. Serdaroğlu. İstan-bul: Bedir Yayınlari, 1974.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed. İhyâu Ulumi’d-Din. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1989.
• Halefullah, Muhammed Ahmed. el-Fennu’l-Kasasi fi’l-Kur’âni’l-Kerim. Beyrut: Muessetu’l-İntişâr el-ʻArabî, 4. Basım, 1999.
• Halil b. Ahmed el-Ferâhidî. Kitâbu’l-ʻayn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424.
• Hatîb el-İskâfî, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah el-İsbehânî. Dürretü’t-tenzîl ve ġürretü’t-te’vîl. 3 Cilt. Mekke: Câmi‘atu Ümmü’l-Kürâ, 2001.
• İbn Arabî, Muhyiddin. el-Fütûhât’ul-Mekkiyye. ed. thk. Osman İsmail Yahyâ. y.y.: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyye, ts.
• İbn Arabî, Muhyiddin. Fusûsu’l-hikem. çev. M. Nuri Gençosman. İstanbul: Ataç Yayınları, 2012.
• İbn Arabî, Muhyiddin. Fusûsu’l-Hikem. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2013.
• İbn Aşûr, Muhammed Tahir. Tefsiru’t-tahrîr ve’t-tenvîr. Tunus: ed-Dar et-Tûnusiyye li’n-Neşr, 1984.
• İbn Atiyye, Ebû Muhammed Abdulhak b. Ğalip. el-Muharraru’l-vecîz fî tefsîri’l-kitabi’l-azîz. ed. thk. Abdusselam Abduşşafî Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1422.
• İbn Cemâ‘a, Ebû Abdullah Bedruddin Muhammed b. İbrahim b. Sa‘dullah. Keşfü’l-me‘ânî fi’lmüteşâbih mine’l-mesânî. Mansûra: Dâru’l-Vefâ, 1410.
• İbn Cevzî, Ebû’l-Ferac Abdurrahman b. Ebi’l-Hasan b. Ali. Zâdu’l mesîr fi ʻilmi’t-tefsir. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2002.
• İbn Faris, Ebû’l-Hüseyin Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ b. Muhammed er-Râzî el-Kazvînî el-Hemedânî. Mu’cemu mekâyisi’l-luğa. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1399.
• İbn Hacer el-Askalanî, Ahmed b. Ali. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. Sahîh-i İbn Hibbân. Beyrut: Müessetü’r-Risale, 1414.
• İbn Kayyım el-Cevziyye, Ebû Abdullah Muḥammed b. Ebî Bekr b. Eyyüb. el-Menâru’l-münîf fi’s-sahîh ve’d-daîf. Cidde: Dâru’l-Alemi’l-Fevâid, ts.
• İbn Kesîr, Ebû’l-Fidâ İsmail b. Ömer. Tefsîru’l-Kur’ani’l-ʽAzîm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mukrim. Lisânu’l-ʽarab. Beyrut: Dâru’s-Sadr, ts.
• İbn Teymiyye, Takıyuddin Ebû’l-Abbâs Ahmet b. Abdulhâlim. Allah’ın Velileri İle Şeytanın Velile-ri Arasındaki Fark,. çev. İ. E. Dal. İstanbul: İhya Yayınları, 1985.
• İbn Teymiyye, Takıyuddin Ebû’l-Abbâs Ahmet b. Abdulhâlim. Mecmûʿu’l-fetâvâ. Tertib: Abdur-rahman b. Tertib: Muhammed el-Asımî. Riyad: Dâru Âlemi’l-Kütüb, 1991.
• İbnü’z-Zübeyir, Ebû Ca‘fer Ahmed b. İbrahim. Milâkü’t-te’vîl el-ḳāti’ bi zevi’l-ilḥâdi ve’t-ta‘ṭîl fî tevcîhi’l-müteşâbihi’l-lafẓ min âyi’t-tenzîl. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1971.
• İmam Rabbânî. Mektûbat-ı İmâm-ı Rabbânî. çev. K. Yayla. İstanbul: Merve Yayınları, 1999.
• Karakuş, Abdulkadir. “Ashâb-ı Kehf Gençleri Bağlamında Gençliğin İnancının Yeniden İnşası”. Modern Çağda Gençliğin Anlam Arayışı Uluslararası Sempozyumu. ed. Süleyman Taşkın - Sadi Yılmaz. Ankara: Bingöl Belediyesi Kültür Yayınları, 2018.
• Karaman, Hayreddin. Kur’an yolu: Türkçe Meâl ve Tefsir. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2. bas-kı., 2007.
• Karataş, Şaban. Muhammed Ahmed Halefullah Eseleri ve Kur’an Tefsiri ile İlgili Görüşleri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2011.
• Keklik, Nihat. el-Fütuhatü’l-Mekkiyye. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Kirmânî, Mahmûd b. Hamza. el-Burhân fî tevcîhi müteşâbihi’l-Kur’ân. yy.: Dâru’l-Fadile, ts.
• Kutup, Seyyid. Fi Zilâli’l-Kur’ân. Kahire: Dâru’ş-Şuruk, 2004.
• Mâverdî, Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Habib. en-Nuket ve’l-‘uyûn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Mehmet Vehbi Efendi. Hulasatü’l-beyan fi tefsiri’l-Kur’an. İstanbul: Üçdal Neşriyat, 4. Basım, 1966.
• Mevdûdî, Ebu’l-A’la. Tefhimu’l-Kur’an. VII Cilt. İstanbul: İnsan Yayınları, 1996.
• Molla Ali el-Kârî. el-Esrâru’l-merfu’a fî’l-ahbâri’l-mevdu’a. Beyrut: el-Mektebetu’l-İslâmî, 1986.
• Mukâtil b. Süleyman. Tefsiru Mukâtil b. Süleyman (et-Tefsîru’l-Kebir). V Cilt. Beyrut: Müessetü’t-Tarihi’l-ʻArabi, 1423.
• Namlı, Tuncer. Kur’an Aydınlığı Kronolojik Kur’an Meali. Ankara: Fecr yayınları, 2015.
• Okuyan, Mehmet. “Kur’ân’da Gizemli Bir Yolculuğun Kıssası”. Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi XIII (2004), 45-109.
• Özdemir, Metin. “Kötülük Olgusuna İlâhî Yasalar Bağlamında Bir Bakış”, International Journal of Science Culture and Sport, Özel Sayı 1 (Temmuz 2014), (318-327).
• Öztürk, Mustafa. Kıssaların Dili. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Öztürk, Mustafa. Kur’an Kıssalarının Mahiyeti. İstanbul: Kuramer, 2016.
• Özütoprak, Ahmet Yusuf. Dini Doğru Anlamak. İstanbul: Pınar Yayınları, 1997.
• Rabbânî, Ahmed Faruk Serhendî. Mektûbât. İstanbul: Fazilet Neşriyat, ts.
• Râzî, Fahruddin Muhammed b. Ömer b. Hüseyin b. Hüseyin b. Ali et-Teymî el-Bekrî. Mefâtihu’l-gayb (Tefsiru’l-kebir). Kahire: Daru’l-Hadis, 2012.
• Suyûtî, Ebu’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman. el-Muzhir fi ulûm’il-luğa ve envâiha. Beyrut: Menşûrâti’l-Mektebeti’l-Asriyye, 1406.
• Şimşek, Mehmet Sait. Hayat Kaynağı Kur’an Tefsiri. V Cilt. İstanbul: Beyan Yayınları, 2012.
• Şimşek, Mehmet Sait. Kur’an Kıssalarına Giriş. İstanbul: Yöneliş Yayınları, 1993.
• Taberî, Ebû Caʻfer Muhammed b. Cerir. Câmi‘u’l-beyân an te’vili âyi’l-Kur’ân. XXX Cilt. Kahire: el-Mektebetü’t-Tevfîkiyye, 2004.
• Uludağ, Süleyman. “Hızır (Tasavvuf ve Halk İnancı)”. DİA. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Zeccâc, Ebû İshak İbrahim b. es-Serî. Me‘âni’l-Kur’ân ve i‘râbuhu. Kahire: Dâru’l-Hadis, 1426.
• Zemahşerī, Mahmud b. Ömer. el-Keşşâf ʿan Hakaiki’t-tenzīl ve ʿuyûni’l-ekâvîl fī vucûhi’t-reʾvîl. IV Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʻArabi, 2006.
• Demircigil, Bayram - Aksoy, Soner. “Anlam ve Değer Açısından Kur’an’da Hızır-Mûsâ Kıssasında Çocuğun Öldürülme Meselesi”. Marife 21/1 (2021), 231-152.