A Contribution to Ottoman Tafsir Culture: An Analysis of Mehmed Fawzî Efendi's Tafsir of Surah Tefrîj al-qalaq fî tafsîri sûrat al-Falaq from an ishari Perspective

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 2, 632 - 658, 30.10.2022

Hidayet Aydar

https://doi.org/10.31121/tader.1124182

Öz

In this study, Mehmed Fevzi Efendi, one of the important figures who lived in the nineteenth century of the Ottoman Empire, and his work called Tefrîcu'l-qalaq fî tefsîri sûreti'l-felaq are discussed. For this purpose, firstly, information is given about the life of the author, the period in which he lived and his works. Then, information about its place in the field of tafseer and tasavvuf (mysticism) is presented. Before giving information about the author's tafseer called Tefrîcu'l-qalaq, some commentaries on Surah Felaq, which were written before, are mentioned due to the fact that it is an exegesis of Surah Felaq. After that, the ishari aspect of Tefrîcu'l-qalaq is emphasized. In the work, which is the interpretation of Surah Felaq, the way the verses are handled and interpreted is handled. In the work, attention is drawn to the interpretations made with the ishari method along with the methods of dirâyî and rivâyî. The author examines these interpretations by giving examples from the lives of those who can be called as people of taqwah. After these stories, which have an extraordinary quality, are given, the reader is warned to learn from them. With this work, the author offers a recipe for salvation to those who have socio-economic difficulties due to the conditions of the period and to those who are overwhelmed by psychological problems due to individual reasons. In particular, he draws attention to good traits such as patience, tawakkul, contemplation, dhikr, gratitude, charity, family mercy, gratitude, and prayer, and explains that one should keep them in his tongue, mind, and heart. The author also gives extensive information on magic, how to act against the magic that has been done, and which methods to get rid of the magic. Again in the work, information is given about the harm that may come from malicious people, the nafs who commands evil, the devil and the jinn, and the ways of protection against them. We draw attention to the importance of Tefrîcu'l-qalaq, which is one of the important works of the last period of the Ottoman Empire, in terms of reflecting the understanding of the period in which it was written. In addition, it is pointed out that it is important for today's people in terms of the issues it declares and the remedies it offers against the psycho-social problems experienced. With this study, it is aimed to make a contribution to the Ottoman tafseer culture, albeit a little.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Mehmed Fevzî Efendi, Tefrîj al-qalaq, Surah Felaq, İshârî Tafsir

Osmanlı Tefsir Kültürüne Bir Katkı: Mehmed Fevzî Efendi’nin Tefrîcu’l-kalak fî tefsîri sûreti’l-Felak Adlı Sure Tefsirinin İşârî Yönden İncelenmesi

Öz

Bu çalışmada Osmanlının ondokuzuncu asrında yaşamış önemli simalardan biri olan Mehmed Fevzî Efendi ve onun Tefrîcu’l-kalak fî tefsîri sûreti’l-felak adlı eseri ele alınmaktadır. Bu amaçla önce müellifin hayatı, yaşadığı dönem ve eserleri hakkında bilgiler verilmektedir. Ardından tefsir ve tasavvuf alanındaki yeri konusunda bilgiler serdedilmektedir. Müellifin Tefrîcu’l-kalak adlı tefsiri hakkına bilgi vermeden önce, Felak suresi tefsiri olması hasebiyle daha önce yazılmış bazı Felak suresi tefsirlerinden bahsedilmektedir. Bundan sonra Tefrîcu’l-kalak’ın işârî yönü üzerinde durulmaktadır. Felak suresinin tefsiri olan eserde ayetlerin ele alınış ve tefsir ediliş tarzı işlenmektedir. Eserde dirâyî ve rivâyî yöntemler yanında bilhassa işârî yöntemle yapılan yorumlara dikkat çekilmektedir. Müellif, bu yorumları daha ziyade hâl ehli diyebileceğimiz kimselerin hayatlarından örnekler vererek incelemektedir. Kerâmet türünden olan ve olağanüstü bir nitelik arz eden bu hikâyeler verildikten sonra okuyucunun bunlardan ibret ve ders alması yönünde uyarılar yapılmaktadır. Müellif, dönemin şartları gereği sosyo-ekonomik sıkıntı yaşayanlara, bireysel nedenlerden dolayı psikolojik sorunlar içinde bunalanlara bu eseriyle adeta bir kurtuluş reçetesi sunmaktadır. Bilhassa sabır, tevekkül, tefekkür, zikir, şükür, tasadduk, sıla-i rahim, şükür, dua gibi güzel hasletlere dikkat çekerek kişinin bunları dilinden, aklından, gönlünden eksik etmemesi gerektiğini anlatmaktadır. Müellif, aynı zamanda sihir ve yapılmış olan sihre karşı nasıl davranılacağı, büyüden hangi yöntemlerle kurtulabileceği hususlarında da geniş bilgiler vermektedir. Yine eserde kötü niyetli insanlardan, kötülüğü emreden nefisten, şeytan ve cin gibi varlıklardan gelebilecek zararlar ve bunlara karşı korunma yollarına dair bilgiler de aktarılmaktadır. Osmanlı’nın son dönemine ait mühim eserlerden biri olan Tefrîcu’l-kalak’ın yazıldığı dönemdeki anlayışı yansıtması bakımından önemine dikkat çekilmektedir. Ayrıca beyan ettiği hususlar ve yaşanan psiko-sosyal sorunlara karşı serdettiği çareler bakımından bugünün insanı için de ehemmiyet arz ettiğine işaret edilmektedir. Bu çalışmayla Osmanlı tefsir kültürüne bir nebze de olsa bir katkı sağlanmak hedeflenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Mehmed Fevzî Efendi, Tefrîcu’l-kalak, Felak suresi, işârî

Kaynakça

• Abdulvehhâb, Muhammed b. Tefsîru sûreti’l-Felak. ed. Fehd b. Abdurrahman Rûmî. er-Riyâd: Mektebetu’l-ubeykân, 1417.
• Alper, Ömer Mahir. “İbn Sînâ”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 20/342. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Âlûsî, Ebu’s-Sena Şihâbuddin Mahmud. Ruhu’l-Meânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-azîm ve’s-seb’i’l-mesânî. 30 Cilt. Beyrût: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-arabî, ts.
• Âmilî, Cafer Murteza. Tefsîru sûreti’l-Felak. Beyrût: el-Merkez el-İslâmî li’d-dirâsât, 1436.
• Arslan, Ömer Faruk. Kureyşîzâde Mehmed Fevzî Efendi’nin Tefsir Risâlelerinin Tahlili. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Aydar, Hidayet. “Muavvizteyn Üzerine Bir Değerlendirme”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 (2005), 1-34.
• Aydar, Hidayet. “Vefatının 100. Yılında Abdülhamid ve Dönemini Yeniden Anlamak”. Abdülhamid Dönemi Osmanlı Coğrafyasında İslâmî İlimler. ed. Hidayet Aydar vd. 11-32. İstanbul: Ensar Neşriyat, 1. Basım, 2019.
• Baybara, Neriman. Kureyşî-zâde Mehmed Fevzi Efendi, Hayatı ve Eserleri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. Sahîhu’l-Buhârî Mevsûatu’l-hadîsi’ş-şerîf el-kutubu’s-sitte. ed. Salih b. Abdulaziz b. Muhammed b. İbrahim Ali’ş-Şeyh. er-Riyâd: Dâru’s-selâm li’n-neşri ve’t-tevzî’, 1419.
• Bursalı, Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. ed. Ali Fikri Yavuz - İsmail Özen. İstanbul: Meral Yayınevi, ts.
• Cuhenî, Mehâ bintu Fâlih. “Sûretu’l-Felak dirâse tefsîriyye tahlîliyye”. Mecelletu kulliyyeti’d-irâsâti’l-İslâmiyye ve’l-Arabiyye benât 1/2 (2017), 388-459.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş’as Sîcistânî. Sünenu Ebî Dâvûd Mevsûatu’l-hadîsi’ş-şerîf el-kutubu’s-sitte. ed. Salih b. Abdulaziz b. Muhammed b. İbrahim Ali’ş-Şeyh. er-Riyâd: Dâru’s-selâm li’n-neşri ve’t-tevzî’, 1419.
• Fevzi, Mehmed Efendi. Aynu’l-hakîka fi râbitati’t-tarîka. İstanbul, ts., yy.
• Fevzi, Mehmed Efendi. el-Havâssü’n-nâfia fî tefsiri sûreti’l-Vâkıa. İstanbul, 1313.
• Fevzi, Mehmed Efendi. el-Ünsü’l-ma’nevi fî şerhu Kudsi’l-mesnevî. İstanbul: Dârülhilâfetilaliyye el-Hâc Muharrem Efendi Matbaası, 1300.
• Fevzi, Mehmed Efendi. en-Nesâyihu’l-Fevziyye fi’l-ed’iyye ve’l-medayi’s-seniyye. İstanbul, ts.
• Fevzi, Mehmed Efendi. Kudsiyyu’l-Ahbâr, ts., yy.
• Fevzi, Mehmed Efendi. Kudsiyyu’l-ferah fî tefsiri sureti Elemneşrah. İstanbul, ts., yy.
• Fevzi, Mehmed Efendi. Kudsiyyu’l-irfân fi tefsiri sûreti’n-Necmi mine’l-Kur’ân. İstanbul: Dârü’t-Tıbâati’l-Âmire, 1304.
• Fevzi, Mehmed Efendi. Kudsü’l-mesnevî, ts., yy.
• Fevzi, Mehmed Efendi. Mesîrü’l-halâs fî tefsîri sûreti’l-İhlâs. Dersaadet: İbrahim Efendi Matbaası, 1309.
• Fevzi, Mehmed Efendi. Nihâyetu’l-iktidâr li evliyâi’l-kibâr. İstanbul, ts., yy.
• Fevzi, Mehmed Efendi. Nücûmu’l-ihtidâ fi rucûmi’l-a’dâ. İstanbul, 1315.
• Fevzi, Mehmed Efendi. Rûhu’s-salât. İstanbul: Karnik Matbaası, 1302.
• Fevzi, Mehmed Efendi. Tahrîru’l-murâd fi def’i’t-ta’ni ve’t-tesâd fi hakkı Muhyiddin el-Arabî. Vilayet Matbaası, 1305.
• Fevzi, Mehmed Efendi. Tefrîcu’l-kalak fî tefsiri sûreti’l-felak. İstanbul: Matbaa-ı Hacı Muharrem Efendi, 1284.
• Fevzi, Mehmed Efendi. Temessuku’l-ezyâl min sâdâti’r-ricâl. İstanbul, ts.
• Fevzi, Mehmed Efendi. Tesyîru’l-fülk fî tefsir-i sûreti’l-Mülk. İstanbul: Şirket-i Sahafiyye-i Osmaniye, 1307.
• Fevzi, Mehmed Efendi. Zübdetu’l-âsâr ve umdetu’l-efkâr. İstanbul, ts., yy.
• Fevzi, Mehmed Efendi Kureyşizâde. Fihristu’l-Âsâr. İstanbul, ts., yy.
• Hanbel, Ahmed b. el-Musned. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Hourieh, Marwa. Kureyşîzâde Mehmed Fevzi Efendi’nin Tefrîcu’l-Kalak fî Tefsiri Sûreti’l-Felak Adlı Eserinin Muhteva ve Üslup Yönünden İncelenmesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Hureyfîş, Şuayib b. Sa’d. er-Ravdu’l-fâik fi’l-mevâizi ve’r-rekâik. Bulak: el-Matbaatu’l-âmire, 1308.
• Işık, Emin. “Felak Sûresi”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 12/301-302. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• İbn Acîbe, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed. el-Bahru’l-medîd fî tefsiri’l-Kur’âni’l-Mecîd. ed. Ahmed Abdullah el-Kureşî Ruslân. el-Kâhire: el-Heyetu’l-Mısriyye el-âmme li’l-kutub, ts.
• İnal, İbnülemin Mahmud Kemal. Son Asrın Türk Şâirleri. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1988.
• İsmail Paşa, Bağdâdî. Hediyyetu’l-ârifîn esmâu’l-müellifîn ve âsâru’l-musannifîn. 2 Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1. Basım, 1951.
• Karataş, Akif. Mehmed Fevzi Efendi’nin Bülbülistan İsimli Eseri (İnceleme-Tercüme). Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Kurnaz, Esra. Edirneli Mehmed Fevzî Efendi’nin Tasavvuf Risâlelerinin İncelenmesi –Râbıta ve Kerâmet Kavramları Çerçevesinde-. Edirne: Trakya Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Kuşeyrî, Ebu’l-Kâsım Abdulkerim b. Havâzin. er-Risâletu’l-Kuşeyriyye. Beyrût: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 2001.
• Muflih, Levleve bintu Abdilkerim. “Tefsîru sûreti’l-Felak”. Mecelletu Câmiati’l-Melik Suûd el-Ulûm et-terbeviyye ve’di-dirâsâti’l-İslâmiyye 2 (1430), 245-264.
• Müslim, Ebu’l-Hasan b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. Sahîhu Müslim. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Nesâî, Ebû Abdirrahman. Tefsîru’n-Nesâî. ed. S.A. Şâfiî - S.A. Celimiy. Beyrût: Müessesetu’l-kutubi’s-sakâfiyye, 1410.
• Râzî, Fahruddin. Tefsîru’l-Fahr er-Râzî (et-Tefsîru’l-kebir ve Mefâtîhu’l-ğayb). Beyrût: Dâru’l-fikr, 1401.
• Semerkandî, Ebu’l-Leys Nasr Muhammed b. Ahmed. Tefsîru’s-Semerkandî. Thk. Ali Muhammed Muavvid ve diğerleri, Beyrût: Dâru’l-kutubi’l-ilmiyye, 1413/1993.
• Sülün, Murat. “Osmanlı Tefsir Geleneğinde Kur’an’a İşârî Yaklaşımlar”. Başlangıçtan Günümüze Türklerin Kur’an Tefsirine Hizmetleri –Tebliğler ve Müzakereler-. 111-148. İstanbul: Eser Neşriyat, 2012.
• Şentürk, Mustafa. “Edirne Müftüsü Mehmed Fevzî Efendi’nin Teysîru’l-Fülk Fî Tefsiri Sûreti’l-Mülk Adlı Eseri”. Balkanlar ve İslam –Balkanlı Âlimler, Mütefekkirler ve Eserleri-. ed. Abdullah Taha İmamoğlu vd. 3/559-581. İstanbul: Ensar Neşriyat, 1. Basım, 2020.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed. Sünenu’t-Tirmizî Mevsûatu’l-hadîsi’ş-şerîf el-kutubu’s-sitte. ed. Salih b. Abdulaziz b. Muhammed b. İbrahim Ali’ş-Şeyh. er-Riyâd: Dâru’s-selâm li’n-neşri ve’t-tevzî’, 1419.
• Uzun, Mustafa. “Fevzi Efendi, Edirne Müftüsü”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 12/506-509. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.