Murad Buhârî’nin Kur’ân Sözlüğünün Türkçe Bölümlerinin Özgünlüğü Meselesi

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 2, 705 - 732, 30.10.2022

Numan Çakır

https://doi.org/10.31121/tader.1143904

Öz

Kur’ân sözlükleri; Kur’ân’da geçen harf, edat, kelime, kavram ve tabirleri belli bir tertibe göre bir araya getirip anlamlarını açıklayan eserlerdir. Kur’ân sözlüklerinin ilk örnekleri, Garîbü’l-Kur’ân türü eserlerdir. İlk zamanlarda az sayıdaki garib kelimenin anlamını ele alan garîbü’l-Kur’ân eserleri, zamanla gelişerek Kur’ân’daki kelimelerin büyük kısmının anlamını inceleyen Kur’ân sözlüklerinin ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. Günümüze kadar birçok Kur’ân sözlüğü telif edilmiştir. Nakşibendî tarikatının Müceddidiyye kolunu 17. yüzyılın son çeyreğinde Anadolu’ya taşıyan ilk sûfî olarak tanınan Murad Buhârî (ö. 1132/1720) de Câmiʿu’l-müfredât adlı hacimli bir Kur’ân sözlüğü kaleme almıştır. Aynı zamanda bir Kur’ân fihristi olan bu eser, kelimelerin anlamlarının ayrı bölümler halinde önce Arapça, ardından Farsça, sonra da Türkçe olarak açıklanmasıyla diğer Kur’ân sözlüklerinden farklılık arz etmektedir. Ancak bu eserin Türkçe bölümleri, özgün olmayıp Mehmed b. Mustafa el-Vanî’nin (ö. 1000/1592) meşhur sözlüğü Vankulu Lugatı’ndan olduğu gibi aktarılarak yani intihal yapılmak suretiyle meydana getirilmiştir. Bu makalede genel olarak Kur’ân sözlüklerinin ortaya çıkışı ve Türkçe Kur’ân sözlükleri hakkında özet bilgi verildikten sonra Murad Buhârî’nin hayatı ve eserleri tanıtılmış; Câmiʿu’l-müfredât’ın tertibi, muhtevası ve diğer özellikleri üzerinde durulmuştur. Ardından Câmiʿu’l-müfredât ile Vankulu Lugatı’ndan alınan bazı kelimelerin anlamları karşılaştırılarak bu intihal vakası açık bir şekilde gösterilmeye gayret edilmiştir. Ayrıca Murad Buhârî’nin intihale tevessül etmesi ve Vankulu Lugatı’nı tercih etmesinin muhtemel nedenleri belirlenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur'an Sözlüğü, Murad Buhârî, Câmiʿu’l-müfredât, İntihal

Teşekkür

Murad Buhârî’nin Câmiʿu’l-müfredât isimli Kur’ân sözlüğünün Türkçe bölümleri üzerinde çalışma yapılması hususunda beni teşvik eden muhterem hocam Prof. Dr. Halil İbrahim Şimşek’e teşekkür ediyorum.

The Issue of the Originality of Turkish Parts of Murād Bukhārī’s Qurʾānic Dictionary

Öz

The Qurʾānic dictionaries are works that combine the letters, prepositions, words, terms, and expressions found in the Qurʾān according to a specific order and show their meanings. The first samples of Qurʾānic dictionaries are works of Gharīb al-Qurʾān. Early on, the books of Gharīb al-Qurʾān, which dealt with a small number of words, developed over time, which led to the emergence of Qurʾānic dictionaries that dealt with all the words found in the Qurʾān and explained their meanings. Until today, different scholars wrote many Qurʾānic dictionaries. Murād Bukhārī (d. 1132/1720), who is recognized as the first Sufi to bring the Mujaddidiyya branch of the Naqshbandī sect to Anatolia, also wrote a Qurʾānic dictionary called Jāmiʿ al-Mufradāt. In this book, which is also an index of the Qurʾān, the meanings of words are explained first in Arabic, then Persian, then Turkish in separate sections. This book differs from other Qurʾānic dictionaries in this aspect. However, Murād Bukhārī has taken the Turkish parts of this book from Lughat-i Wānḳūlī through plagiarism. In this article, we briefly gave information about the emergence of Qurʾānic dictionaries and then introduced the life and works of Murād Bukhārī; we mentioned the features of Jāmiʿ al-Mufradāt. Then we tried to show this plagiarism case clearly by comparing the meanings of some words taken from Jāmiʿ al-Mufradāt and Lughat-i Wānḳūlī. We also endeavored to identify the possible reasons why Murād Bukhārī resorted to plagiarism and why he preferred the Lughat-i Wānḳūlī.

Anahtar Kelimeler

Exegesis, Qurʾānic Dictionary, Murād Bukhārī, Jāmiʿ al-Mufradāt, Plagiarism

Kaynakça

• Abay, Muhammed. “Hâherzâde’nin Minhâcü’l-Beyân’ı Çerçevesinde Osmanlı’da Kur’an Söz-lükçülüğü”. Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası (Âlimler, Mües-seseler ve Fikrî Eserler) - XVIII. Yüzyıl. ed. Ahmet Hamdi Furat vd. 85-100. İstanbul: Zey-tinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2018.
• Abay, Muhammet. Haherzade’nin “Minhacü’l-Beyan” Adlı Kur’ân Sözlüğünün Tahkiki (Dad Harfine Kadar). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2003.
• Abdülbâkī, Muhammed Fuâd. Muʿcemu ġarîbi’l-Ḳur’ân. Beyrût: Dâru İhyâʾi’l-Kütübi’l-ʿArabiyye, 1950.
• Âişe Abdurrahmân bnt. eş-Şâti’. el-İʿcâzü’l-beyânî li’l-Ḳurʾân ve Mesâʾilü (Nâfiʿ) İbni’l-Ezraḳ. Kâhire: Dâru’l-Maʿârif, 3. Basım, ts.
• Aksu, Hüsamettin. “Firişteoğlu, Abdülmecid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/134-135. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Attâr, Ahmed Abdülgafûr. “el-Meʿâcim”. eṣ-Ṣıḥâḥ: Tâcü’l-luġa ve ṣıḥâḥu’l-ʿArabiyye. mlf. İsmâîl b. Hammâd el-Cevherî. 1/38-70. Beyrût: Dâru’l-İlm li’l-Melâyin, 2. Basım, 1399/1979.
• Ayvansarayî, Hüseyin. Ḥadîḳatü'l-cevâmiʿ. 2 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1281/1864.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ʿârifîn. 2 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâʾi’t-Türâsi’l-ʿArabî, ts.
• Bağdatlı İsmâil Paşa. Îżâḥu’l-meknûn fi’ẕ-ẕeyli ʿalâ Keşfi’ẓ-ẓunûn ʿan esami’l-kütüb ve’l-fünûn. 2 Cilt. Beyrût: Dâru İhyâʾi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Baktır, Mustafa. “İbn Melek”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/175-176. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Bilgin, Abdülcelil. “Son Dönemlerde Yazılan Kelimâtu’l-Kur’ân Türü Eserler: Yöntem, Amaç, İmkân ve Sınırları”. Ekev Akademi Dergisi 46 (Kış 2011), 185-201.
• Birışık, Abdülhamit. “Ulûmü’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/132-135. İs-tanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Brockelmann, Carl. Geschichte der Arabischen Litteratur Suplementband. 3 Cilt. Leiden: E. J. Brill, 1938.
• Bulut, Ahmet. Abd Allah bin Abbas: Hayatı, Çalışmaları ve İntikali ile Garib al-Kur’an’ın Tenkitli Metni. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1976.
• Bulut, Ahmet. “Kur’ân’a Dair Eserler -I-”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/4 (1992), 129-154.
• Bulut, Ali. “Kur’an Filolojisiyle İlgili Üç İlim Dalı ve Bu Dallarda Eser Veren Müellifler”. On-dokuz Mayıs Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 12-13 (2001), 391-408.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Garîbü’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/379-380. İs-tanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Sicistânî, Muhammed b. Uzeyz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/144-145. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Cevdet Paşa, Ahmed. “Luġat-ı Ḳur’âniyye Hakkında Lâḥiḳa-i Şerîfe”. el-Beyân fî âyâti’l-Ḳur’ân. mlf. Süleyman Tevfîk, 1-15 (576. sayfadan sonra). İstanbul: Maarif Kütüphaneleri, 2. Basım, 1928.
• Cevherî, İsmâîl b. Hammâd. eṣ-Ṣıḥâḥ: Tâcü’l-luġa ve ṣıḥâḥu’l-ʿArabiyye. thk. Ahmed Abdülgafûr Attâr. 7 Cilt. Beyrût: Dâru’l-ʿİlm li’l-Melâyin, 4. Basım, 1410/1990.
• Civelek, Yakup. “Mehmed b. Mustafa el-Vânî ve Vankulu Lûgatı”. Ekev Akademi Dergisi 1/3 (1998), 355-362.
• Çetin, Nuran. “Murâd-ı Buhârî Tekkesi ve Fonksiyonları”. Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (Haziran 2015), 5-36.
• Demir, Murat. Murad-ı Nakşibendî ve Menâkıbı. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ens-titüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1998.
• Durmuş, İsmail. “Sözlük”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/398-401. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Elîf Efendi, Hasîrîzâde. en-Nûrü’l-furḳân fî şerḥi luġati’l-Ḳur’ân. haz. Mustafa Koç - Eyyüp Tanrı-verdi. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2014.
• Ertekin, Cumhur vd. Bilimsel Araştırmada Etik ve Sorunları. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, 2002.
• Furat, A. Subhi. “Vankulu”. MEB İslam Ansiklopedisi. 13/202-203. İstanbul: Millî Eğitim Bası-mevi, 1986.
• Gibb, H. A. R. “Murâdî”. MEB İslam Ansiklopedisi. 8/654-655. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1979.
• Güven, Hülya - Gidener, Serdar. Bilimsel Düşünce ve Araştırmada Etik. İzmir: Dokuz Eylül Yayın-ları, 2003.
• Hüseyin Vassâf, Osmânzâde. Sefîne-i Evliyâ. haz. Mehmet Akkuş - Ali Yılmaz. 5 cilt İstanbul: Ki-tabevi, 3. Basım, 2015.
• İpek, M. Selim. “Kur’ân’a Yönelik Yapılan Lügat (Sözlük) Çalışmaları”. Ekev Akademi Dergisi 53 (Güz 2012), 47-54.
• Kaçalin, Mustafa S. “Vankulu”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/513. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Kalaycı, Mehmet. “Bir Hakkın Teslimi: Ebû Azbe’nin er-Ravzatü’l-behiyye’sine Yansıyan İntihal Olgusu”. İslâm Araştırmaları Dergisi 29 (2013), 1-34.
• Kansu, Emin. “Bilimsel Yanıltma ve Önlenmesi”. Dünya’da ve Türkiye’de Bilim, Etik ve Üniversite. 71-75. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, 1994.
• Kaplan, Hasan. “Divan Edebiyatında İntihal: Alıntı mı Çalıntı mı?”. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi 40 (Şubat 2017), 39-98.
• Kara, Ömer. “el-Müfredât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/504-505. İstanbul: TDV Yayınları, 2006. Kara, Ömer. “Meşhur Ama Az Tanınan Çok Yönlü Bir İlim Adamı: Râğıb el-Isfahâni”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 38 (2012), 101-146.
• Karabulut, Ali Rıza - Karabulut, Ahmet Turan. Dünya Kütüphanelerinde Mevcut İslam Kültür Tarihi ile İlgili Eserler Ansiklopedisi. 6 Cilt. Kayseri: Mektebe Yayınları, ts.
• Karagöz, Mustafa. Sözlükbilim ve Tefsir -Tehzîbü’l-Lüga-. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
• Kassâs, Abdurrahmân b. Cemîl b. Abdirrahmân. el-Kısmu’l-ʿArabî min kitâbi Câmiʿi’l-müfredât. Mekke: Ümmü’l-kurâ Üniversitesi, Davet ve Usûliddîn Fakültesi, Doktora Tezi, 1420/1999.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Muʿcemü’l-müʾellifîn. 15 Cilt. Beyrût: Mektebetü’l-Müsennâ - Dâru İhyâʾi’t-Türâsi’l-Arabî, ts. Keskioğlu, Osman. Nüzûlünden Günümüze Kur’ân-ı Kerîm Bilgileri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2008.
• Kılıç, Atabey. “Denizlili Mustafa b. Osman Keskin ve Eseri Manzume-i Keskin”. Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları 2/3 (Summer 2007), 340-348.
• Kılıç, Atabey. “Klasik Türk Edebiyatında Manzum Sözlük Yazma Geleneği ve Türkçe-Arapça Sözlüklerimizden Sübha-i Sibyân”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1/20 (2006), 65-77.
• Mar‘aşlî, Yûsuf Abdurrahmân. “et-Taʿrîf bi ilmi garîbi’l-Kur’ân”. el-ʿUmde fî ġarîbi’l-Ḳur’ân. mlf. Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Tâlib el-Kaysî. 13-37. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1401/1981.
• Ma’tûk, Ahmed Muhammed. el-Ḥaṣîletü’l-luġaviyye. Kuveyt: Âlemü’l-Maʿrife, 1417/1996.
• Mehmed Süreyyâ. Sicill-i Osmânî. 6 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Mehmed Şükrî, Tabibzâde. Silsilenâme-i Sûfiyye. İstanbul: Üsküdar Hacı Selim Ağa Kütüphanesi, Aziz Mahmud Hüdâî, 1098, 1a-41a.
• Muhtar, Cemal. “İslâmda Sözlük Çalışmaları”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (1985), 363-370.
• Murâd Buhârî. Câmiʿu’l-müfredât. İstanbul: Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi, 449, 1a-570b.
• Murâd Buhârî. Câmiʿu’l-müfredât. İstanbul: Hacı Selim Ağa Kütüphanesi, 107, 1a-571b.
• Murâd Buhârî. Câmiʿu’l-müfredât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 298, 1a-698a.
• Murâd Buhârî. Câmiʿu’l-müfredât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 652, 1a-346.
• Murâd Buhârî. Câmiʿu’l-müfredât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 653, 1a-378b.
• Murâd Buhârî. Câmiʿu’l-müfredât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Murad Molla, 311, 1a-571b.
• Murâd Buhârî. Câmiʿu’l-müfredât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Pertevniyal Valide Sultan, 91, 1a-378b.
• Murâd Buhârî. Mektûbât. İstanbul: Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi, 1780, 26b-121b.
• Murâd Buhârî. Mektûbât. İstanbul: Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi, 1781, 23b-93b.
• Murâd Buhârî. Risâle-i Nakşibendiyye. İstanbul: Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliyyüddin Efendi, 2886/2, 1a-90b.
• Murâd Buhârî. Risâle-i Nakşibendiyye. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Nuri Ergin Yazmaları, 883/7, 1a-90b.
• Murâd Buhârî. Sohbetnâme. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Murâd Buhârî, 256, 1b-48b.
• Murâd Buhârî. Sunûhât ve Takrîrât-ı Şeyh Muhammed Murâd en-Nakşibendî. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı, Osman Nuri Ergin Yazmaları, 883/12, 1b-92b.
• Murâdî, Ebü’l-Fazl Muhammed Halîl b. Alî. Silkü’d-dürer fî aʿyâni’l-ḳarni’s̱-s̱ânî ʿaşer. 4 Cilt. Beyrût: Dâru İbn Hazm - Dâru’l-Beşâʾiri’l-İslâmiyye, 3. Basım, 1408/1988.
• Nüveyhid, Âdil. Mu’cemü’l-Müfessirîn. 2 Cilt. y.y.: Müessesetü Nüveyhid es-Sekâfiyye, 3. Basım, 1409/1988.
• Özdil, Hatice. “Başka İsimlerle Karıştırılan Bir Mesnevi Şârihi: Mehmed Murad Nakşibendî”. Turkish Studies İnternational Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Tur-kic 8/12 (Fall 2013), 1009-1016.
• Sabbâğ, Muhammed b. Lütfî. Lemeḥât fi ʿulûmi’l-Ḳur’ân ve itticâhâtü’t-tefsîr. Beyrût: el-Mektebetü’l-İslâmî, 3. Basım, 1410/1990.
• Sümertaş, Burhan. “Kavram Çalışmalarına Katkısı Bakımından Kur’ân Sözlükleri”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36 (Şubat 2012), 131-168.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-İtḳān fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. 2 Cilt. Dı-maşk: Dâru İbn Kesîr, 5. Basım, 1422/2002.
• Şeyhî, Mehmed Efendi. Veḳāyiʿu’l-fużalâ. ed. Derya Örs. haz. Ramazan Ekinci. 4 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2018.
• Şimşek, Halil İbrahim. XVIII. Yüzyıl Osmanlı Tasavvufunda Müceddidiyye Hareketi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
• Şimşek, Halil İbrahim. “Nakşbendî-Müceddidîliğin Anadolu’ya Taşınmasında Köprü Bir Şahsiyet Olarak Muhammed Murad el-Buharî”. Buhara’dan Konya’ya İrfan Mirası ve XIII. Yy. Medeni-yet Merkezi Konya I. ed. Dilaver Gürer - Murat Şimşek. 177-188. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2020.
• Şimşek, Halil İbrahim. “Murad Buhârî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/185-187. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Taş, Hatice. Murâd Buhârî’nin Hayatı Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Torun, Ahmet Semih. “Eyüp’ün Güzel Bir Köşesi Şeyh Murad-ı Buhârî Tekkesi”. Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla Eyüpsultan Sempozyumu XI Tebliğler. ed. İrfan Çalışan. 64-77. İstanbul: Eyüp Belediyesi Kültür Yayınları, 2012.
• Torun, Ahmet Semih. “Şeyh Muhammed Murad-ı Buhârî Tekkesi Haziresi Üzerine Bir Değer-lendirme”. Vakıflar Dergisi 34 (Aralık 2010), 125-161.
• Uçak, Nazan Özenç - Birinci, Hatice Gülşen. “Bilimsel Etik ve İntihal”. Türk Kütüphaneciliği 22/2 (2008), 187-204.
• Uğur, Gülbahar. Türkçenin Tarihî Sözlükleri. Siirt: Siirt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Ünal, Mehmet - Yılmaz, Aliye. “Muhammed Murâd-ı Buhârî ve ‘Risâle-i Nakşibendiyye’ Adlı Eseri”. Turkish Studies İnternational Periodical for the Languages, Literature and History of Turk-ish or Turkic 9/3 (Winter 2014), 1535-1549.
• Vânî, Mehmed b. Mustafa. Vankulu Lugatı. 2 Cilt. Kostantiniyye: Dâru’t-Tıbâ’ati’l-Ma’mûre, 1141/1729.
• Yıldız, Fakirullah. Sohbetnâme-i Muhammed Murâd Buhârî (Metin ve İnceleme). İstanbul: İstanbul Ün-iversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Yücer, Hür Mahmut. “Vâkıa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/470. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Zerkeşî, Bedrüddîn Muhammed b. Abdillâh. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. 4 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1422/2001.
• Ziriklî, Hayreddîn. el-Aʿlâm: Ḳāmûsü terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâʾ min’el-ʿArab ve’l-müstaʿrebîn ve’l-müsteşriḳîn. 8 Cilt. Beyrût: Dâru’l-ʿİlm li’l-Melâyin, 15. Basım, 2002.