Kurra ve müfessirler arasında geç döneme kadar Kur'an kıraatlerinde fluluk: Ebussuud ve tefsiri örneği

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: Özel Sayı, 72 - 102, 30.09.2023

Halil Şimşek

https://doi.org/10.31121/tader.1313942

Öz

Kur’ân araştırmalarının en önemli konularından birisi de Kur’ân kıraâtleridir. Yerleşik Sünnî İslami anlayışa göre Kur’ân en az yedi değişik vecihle okunabilir. İslam literatürünün ana kaynakları, kendi aralarında bazı farklılıklar arzetse de, Kur’ân lafızları ve tarihi hakkında iki katmanlı bir tarihsel süreç önermektedir: Birincisi, yazılı Kur’ân metni; ikincisi ise, şifâhî okuma farklılıkları. Geleneksel ve yerleşik öğreti, yazılı kanonik metni Hz. Osman’a dayandırsa da, şifâhî okuma farklılıkları devam ede gelmiş ve bu farklılıkların sayısını tahdit etme girişimleri, siyasi iktidar desteğine rağmen, hem kurrâ nezdinde hem de tefsir uleması nezdinde zorlu bir sınavla karşılaşmıştır. Kurrâ uleması 9/15. yy itibarıyla bu kıraatleri yedi ve/veya on ile sınırlayarak kanonize etmiş olsa da, kanonik addetmedikleri okumaların tefsir amaçlı kullanılmasına göz yummuşlar, kanonik olmayan okumaların tefsir dışında kullanılmaması gerektiğine hükmetmişlerdir. Bizim bu çalışmamız bu iddianın tarihsel doğruluğunu mercek altına almakta, tefsircilerin böyle bir ayırımı kabul etmeden Kur’ân metninin esnek yapısının kurrâ’nın çizdiği sınırlarla tahdit edilemeyeceği yönünde eğilim sergilediklerini ve böylece de oral yapısını tahdit eden kriterlerin birtakım tarihi verileri göz ardı ettiğini ortaya koymaya çalışmaktadır. Araştırmamız Ebussuud’un tefsiri İrşâdu’l-akli’s-selîm ilâ mezâyâ’l-Kitabi’l-Kerîm ve bu tefsire kaynaklık ettiğini düşündüğümüz daha erken dönem tefsir literatürü ile karşılaştırılarak bir değerlendirme sunmaktadır. Bu araştırmamızda, tefsircilerin Kur’ân’ın şifâhî özellikleri konusunda kurrâya, karşı bir söylem benimsediklerini, bu söylemleriyle Kur’ân’ın şifâhî karakterine rivayet, anlam, belağat, lüğavi kıyas, vb. değişken ve farklı kriterler doğrultusunda fluluk, yani esneklik ve serbestiyet atfettiklerini göstermeyi hedeflemekteyiz.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur’ân tarihi, kıraatler, el-ahrufu’s-seb‛a, Osmanlı tefsir mirası, Ebussuud, İrşâdu’l-‛akli’s-selîm.

Teşekkür

değerlendirmenize sunduğum makale 2018 yılında tamamlamış olduğum doktora tezimden küçük farklılıklarla revize edilerek hazırlanmıştır, bilginize arz ederim.

Fluidity of reading the Qur’ān into late Middle Ages between the readers and the exegetes: the case of Abū al-Su‛ūd (Ebussuud, d. 982/1574).

Öz

A significant topic of the Qur’anic studies is the subject of variant readings. According to Muslim tradition, the Qur’ān can be read at least in seven variant readings. Primary sources of Muslim scholarly tradition on the history of the Qur’ān exhibit, to some degree of variance, two distinct historical tiers: one is on the written form of the Qur’ān; and the other is on the oral features of the Qur’ān. Although the history of the written form of the Qur’ān seems to have culminated with the collection of the caliph ‛Uthmān (r. 26-36/646-656), the oral character of it continued to entertain variances in unspcified numbers. Attempts to limit, systematize, and cononize these variances, despite political backing at times, have failed to find reception with the scholars of Qur’anic readings and the scholars of Qur’anic exegesis well into the late middle ages. The latter, in their exegetical works, have continued to revive, utilize, and assess the readings that had been deemed non-canonical by the former. The Muslim tradition in general purports that the Qur’anic readings have been limited and systematized in non-exegetical settings, and the scholars of Qur’anic readings have allowed for the utilization of non-canonical readings for exegetical purposes. Our study here aims to assess this claim and reexamine if it can be corroborated with historical developments. We hope to demonstrate that not only does this claim stand on shaky grounds, but the exegetical literature well into the late middle ages strove to maintain the liberal ground for the oral aspect of the Qur’ān. We have tackled the issue through the exegetical work of Abū al-Su‛ūd al-‛Īmādī, Irshād al-‛aql al-salīm ilā mazāyā al-Kitāb al-Karīm, with references to earlier exegetical works on which Abū al-Su‛ūd seems to have drawn. We would like to demonstrate that the exegetes contested the Qur’anic readers in the oral features of the Qur’ān and stood their ground in keeping the liberal approach that allowed for some degree of fluidity and which was guided and governed by several different and non-fixed criteria such as tradition, meaning, literary excellence, linguistic reasoning, etc.

Anahtar Kelimeler

Qur’anic exegesis, History of the Qur’ān, Qur'anic/variant readings, al-aḥruf al-sab‛a, Ottoman exegetical heritage, Abū al-Su‛ūd, Irshād al-‛aql al-salīm.

Kaynakça

• Abī Shāma al-Maqdisī, Shihāb al-Dīn ‛Abd al-Raḥmān b. Ismā‛il b. Ibrāhīm, al-Murshid al-wajīz ilā ‛ulūm tata‛allaq bi al-Kitāb al-‛azīz, ed. Ibrāhīm Shams al-Dīn. Bairut: Dār al-kutub al-‛ilmiyya, 2003.
• Abū Ḥayyān al-Andulūsī, Muḥammad b. Yūsuf. Tafsīr al-Baḥr al-muḥīṭ. 8 volumes. Ed. ‛Ādil Aḥmad ‛Abd al-Mawjūd et. al. Bairut: Dār al-Kutub al-‛Ilmiyya, 1993.
• Aydemir, Abdullah. Büyük Türk bilgini şeyhulislâm Ebussuud Efendi ve tefsirdeki metodu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1968.
• Bayḍāwī, Nāṣir al-Dīn Abī al-Khayr ‛Abd Allah b. ‛Umar b. Muḥammad. Anwār al-Tanzīl wa asrār al-ta’wīl. 5 vols. Ed. Muḥāmmad ‛Abd al-Raḥmān al-Mar‛ashlī. Bairut: Dār iḥyā’ al-turāth al-‛arabī, n.d.
• Birışık, Abdülhamit. “Kıraat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25/426-433. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Burton, John. Encyclopedia of Islam, (New Edition). “Muṣḥaf”. Ed. C. E. Bosworth et. al. 7/668-69. Leiden: E. J. Brill, 1993.
• Déroche, François. “Witten Transmission.” The Blackwell Companion to the Qur’ān, ed. A. Rippin. 172-186.Massaschusetts: Blackwell Publishing ltd., 2006.
• Duhaysāt, Khālid Khujayl Aḥmad. “al-Tawjīh al-naḥwī li al-qirā’āt al-Qur’āniyya fī tafsīr Abī al-Su‛ūd al-Imādī (Irshād al-‛aql al-salīm ilā mazāyā al-Kitāb al-Karīm).” Mu’tah: The University of Mu’tah, PhD diss., 2011.
• Gilliot, Claude. “Collecte ou mémorisation du Coran. Essai d’analyse d’un vocabulaire ambigue (Collection or memorization of the Koran. An attempt to analyse an ambiguous vocabulary.” Lohlker (Rüdiger) (hrsg.von), Ḥadītstudien – Die Überleferungen des Propheten im Gespräch. Festschrift für Prof. Dr. Tilman Nagel. 77-132. Hambourg: Verlag dr. Kovac, 2009.
• Gilliot, Claude. “Creation of a Fixed Text.” The Cambridge Companion to the Qur’ān, ed. Jane D. McAuliffe. 41-58. Cambridge: Cambridge Univ. Press, 2006.
• Khaṭīb, ‛Abd al-Laṭīf. Mu‛jam al-qirā’āt, 10 volumes. Damascus: Dār Sa‛d al-Dīn, 2000.
• Leemhuis, Fred. “From Palm Leaves to the Internet.” The Cambridge Companion to the Qur’ān, ed. J. D. McAuliffe. 145-161. Cambridge: Camb. Univ. Press, 2006.
• Leemhuis, Fred. “Readings of the Qur’ān.” Encyclopedia of the Qur’ān. 6 volumes. Ed. Jane D. McAuliffe. 4/353-366. Leiden: Brill, 2001-2006.
• Hallaq, Wael. “The Authenticity of Prophetic Ḥadīth: A Pseudo-Problem” Studia Islamica, no. 89 (1999), 75-90.
• Ibn al-Jazarī, Abī al-Khayr M. b. Muḥammad al-Dimashqī. al-Nashr fī al-qirā’āt al-‛ashr. ed. ‛Alī M. al-Ṣabbāgh and Zakariyyā ‛Umayrān. 2 vols. Bairut: Dār al-kutub al-‛ilmiyya, 1998.
• İbrahimoğlu, Süleyman Molla and Kadir Taşpınar, “Ebussuud Efendi’nin tefsirinde kıraat tasavvuru” Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (2006), 117-152.
• Imādī, Abū al-Su‛ūd Muḥammad b. Muḥammad/Ebussuud Efendi. Irshād al-‛aql al-salim ilā mazāyā al-Kitāb al-Karīm, 5 vols. Bairut: Dār iḥyā’ al-turāth al-‛arabī, n.d.
• Melchert, Christopher. “Ibn Mujāhid and the Establishment of Seven Qur’anic Readings,” Studia Islamica 91(2000), 5-22.
• Motzki, Harald. “Alternative accounts of the Quranic formation” The Cambridge Companion to the Qur’ān. Ed. J. D. McAuliffe. 59-79. Cambridge: Cambridge Univ. Press, 2006.
• Motzki, Harald. “Muṣḥaf”. Encyclopedia of the Qur’ān. Ed. Jane D. McAuliffe. 3/463-466. Leiden: Brill, 2003.
• Nashshār, Abū Ḥafṣ Sirāj al-Dīn ‛Umar b. Zayn al-Dīn Qāsim b. Muḥammad b. ‛Alī al-Anṣārī. al-Budūr al-zāhira fī al-qirā’āt al-‛ashr al-mutawātira. 2 volumes. Ed. ‛Alī Muḥammad Mu‛āwwaḍ. Bairut: ‛Ālam al-kutub, 2000.
• Nasser, Shady Hekmat. The Transmission of the Variant Readings of the Qur’ān: The Problem of Tawātur and the Emergence of Shawādhdh. Leiden: Brill, 2013.
• Okcu, Abdulmecit. “İbn Şenebûz: Hayatı, Kırâat İlmindeki Yeri ve Resmi Hatta Muhalif Okuyuşları,” Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 42(2014), 1-30.
• Qurṭūbī, Abī ‛Abd Allāh M. b. Aḥmad b. Abī Bakr. al-Jāmi‛ li aḥkām al-Qur’ān wa al-mubayyin li mā taḍāmmanah min al-Sunna wa āy al-Furqān. 24 vols. Ed. ‛Abd Allāh b. ‛Abd al-Muḥsin al-Turkī. Bairut: Mu’assasa al-risāla, 2016.
• Rufayda, Ibrāhīm ‛Abd Allāh. al-Naḥw wa kutub al-tafsīr. 2 volumes. Trablus/Tripoli: al-Mansha’a al-āmma li al-nashr wa al-tawzī‛ wa al-i‛lān, 1982.
• Shāwish, al-‛Arabī. “Tafsīr Abī al-Su‛ūd: Ṭarīqatuh fī al-‛amal bi al-riwāya wa manhajuh fī tawẓīf al-qirā’āt” Majallat Dār al-Ḥadīth al-ḥasaniyya 15. 191-233. Rabat: Dār al-Ḥadīth al-ḥasaniyya, 1418-19/1997-98.
• Sijistānī, Ibn Abī Dāwūd. Kitāb al-maṣāḥif, 2 volumes. Ed. Muḥibb al-Dīn ‛Abd al-Subḥān Wā‛iẓ. Bairut: Dār al-bashā’ir al-islāmiyya, 2002.
• Tha‛labī, Abū Isḥāq Aḥmad. al-Kashf wa al-bayān ‛an tafsīr al-Qur’ān, 10 vols. Ed. Abī Muḥammad b. ‛Āshūr. Bairut: Dār iḥyā’ al-turāth al-‛arabī, 2002.
• Wāḥidī, Abī al-Ḥasan ‛Alī b. Aḥmad b. Muḥāmmad. al-Tafsīr al-Basīṭ. 25 vols. Ed. Muḥammad b. Ṣāliḥ b. ‛Abd Allah al-Fawzān. Riyāḍ: Jāmi‛at al-imām Muḥammd b. Su‛ūd al-islāmiyya, 2009.
• Yener, Muazzem. “İbn Miksem: Hayatı, Kıraat İlmindeki Yeri ve Şâz Okuyuşları” Jass Studies-The Journal of Academic Social Science Studies, 15/89 (2022), 269-286.
• Zajjāj, Ibn Isḥāq. Ma‛ānī al-Qur’ān wa i‛rābuh. 5 volumes. Ed. ‛Abd al-Jalīl ‛Abdo Shalabī. Bairut: ‛Ālam al-kutub, 1988.
• Zamakhsharī, Jār Allah Abī al-Qāsim Maḥmūd b. ‛Umar. al-Kashshāf ‛an ḥaqā’iq ghawāmiḍ al-Tanzīl wa ‛uyūn al-aqāwīl fī wujūh al-ta’wīl. 6 vols. Ed. ‛Ādil Aḥmad ‛Abd al-Mawjūd. Riyāḍ: Maktaba al-‛ubaykān, 1998.
• Zarkashī, Badr al-Dīn. al-Burhān fi ‛ulūm al-Qur’ān. ed. Abī al-Faḍl al-Dimyāṭī. Cairo: Dār al-Ḥadīth, 2006.