Kıraatlerin İştihârında Sosyo-Kültürel Ortam ve Siyâsî İlişkilerin Rolü

Yıl 2023, Cilt: 7 Sayı: 2, 743 - 765, 30.10.2023

Ömer Özbek , Enes Bozmaz

https://doi.org/10.31121/tader.1312583

Cited By: 1

Öz

İhtiyâr kelimesi lugatte “seçmek”, “yeğlemek”, ”önde tutmak”, “tercih etmek”, “özel kılmak” gibi anlamlara gelmektedir. Bu kavram kıraat ilmi için vecih ve rivayetler arasından birini tercihte bulunmayı ifade etmektedir. Bu tercih işlemi yapılırken isnâd, resm-i Mushaf, Arap dili kaideleri ve iştihâr gibi şartlar gözetilmektedir. Sahabe döneminde kıraatlerden ihtiyârda bulunulup bulunulmadığı ve sonraki dönemlerde neden kıraatler arasından ihtiyârda bulunulduğu gibi konular önemli görülmektedir. Kurrâ çoğalıp beldelere dağılınca, kıraat farklılıklarına dair birikim bu bölgelerde de yayıldı. Sonraki nesiller arasında tilavette yetkin, rivayet ve dirayet yönüyle şöhret bulmuş kimseler mevcut bulunduğu gibi bu nitelikleri taşımayanlar da vardı. Bu durum iki zümre arasındaki ihtilafları arttırdı. Bunu önlemek isteyen âlimler kıraatlerin sahih ya da sakim olanının ayrımına dair olan kaideleri tespit edip bu kaideler ışığında kıraatler arasında ihtiyârda bulundular. Böylelikle onlar, kıraatler konusunda hak ile batıl olanı, meşhur ile şâzz olanı, mütevatir ile ahâd olanı belli etmiş ve kıraatlerin senetlerini kaynağına dayandırmışlardır.
Kıraat tercihinin devam etmesi ve ihtiyârların sayısal olarak artmasıyla kıraatleri zabt etme zorluğu ortaya çıkmış, bu durum ihtiyârları sınırlandırmayı getirmiştir. Kıraatlerin sınırlandırılmasında ihtiyâr için bir gerekçe sayılan iştihârın, büyük etkisi görülmektedir. İştihâr, bir kıraatin yaygınlık kazanarak şöhret bulması anlamına gelir.
Çalışmanın amacı ihtiyâr ile iştihâr arasındaki bağlantıyı ortaya koyarak siyasi ilişkilerin kıraatlerin iştihârındaki rolünü ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bir kıraatin iştihârı elde ederek yaygınlık kazanması iç etkenler ve dış etkenler olmak üzere iki farklı şekilde ele alınmaktadır. İç etkenler tercîh edilen kıraatte ve kıraati nakleden kârîde bulunan özellikler iken, dış etkenler sosyo-kültürel ortam ve siyâsî ilişkiler gibi faktörlerdir. Bu çalışmada iştihârda etkili olan iç etkenlerin neler olduğu belirtilip dış etkenler üzerinde durulmuştur. Çalışmada dış etken olarak nitelendirilen lahnî okumaların, ilim merkezi olan şehirlerin, fıkhî mezheplerin ve siyâsî otoritelerin kıraatlerin iştihârında ne tür etkileri olduğu doküman analizi yöntemiyle incelenmiştir. Bu etkenler arasından ilim merkezleri ve siyâsî otoritelerin bir kıraatin iştihâr bulmasında daha önemli bir etkiye sahip olduğu sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kıraat, İhtiyâr, İştihâr, Siyasi İlişki, Rol

Destekleyen Kurum

Bulunmamaktadır.

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

The Role of The Socio-Cultural Environment and Political Relations in The Ishtihār of Qiraats

Öz

The word "ikhtiyār" means "to choose", "to favor", "to keep in front", "to prefer", "to make special". This concept signifies the act of choosing one of the recitations and transmissions in the science of Qira'at. When making this choice, conditions such as isnād, official Mushaf, Arabic language rules, and the ishtihār are considered. Issues such as whether choices were made from the recitations in the time of the Companions and in subsequent periods why choices were made from the recitations in later periods are considered important. As the Qurra increased and dispersed to different regions, knowledge about the variations in qiraat also spread in these areas. Among the later generations, there were people who were competent in recitation and were renowned for their narration and sagacity, as well as those who did not possess these qualities. This increased the conflicts between the two groups. In order to prevent this, scholars determined the rules for distinguishing between authentic and weak recitations and made choices between the qiraats in the light of these rules. In this way, they identified the true from the false, the famous from the shāzz, the mutawatir from the ahād and based the scripts of the qiraats on their sources.
With the continuation of the preference for recitation and the increase in the number of ihtiyâr (choices), the difficulty of recording the recitations arose, and this situation led to the limitation of ihtiyârs. Ishtikhar, which is a reason for choosing the recitations, has a great influence on limiting the recitations. Ishtikhar means that a qiraat becomes widespread and famous.
The aim of this study is to reveal the role of political relations in the popularity of qiraat by uncovering the connection between ikhtiyār and ishtihār. The process of a recitation becoming prominent through iştihâr is examined in two different ways: internal factors and external factors. Internal factors are the characteristics of the preferred qiraat and the Qari who transmitted it. On the other hand, external factors include socio-cultural context and political relationhips. In this study, the influential internal factors in the iṣtihār are specified and the external factors are emphasized. This study also examines the effects of external factors such as lahnî readings, cities as centers of knowledge, jurisprudential sects and political authorities on the reputation of qiraat through document analysi. Among these factors, it is concluded that centers of knowledge and political authorities have a more significant effect on the popularity of a qiraat.

Anahtar Kelimeler

Qiraat, Ikhtiyār, Ishtihār, Political Relationship, Role

Proje Numarası

-

Kaynakça

• Akaslan, Yaşar. Kıraat İlminin Temel Kaynakları. İstanbul: İfav Yayınları, 2021.
• Albayrak, Halis. Kıraat Sorunu, Dini Araştırmalar Dergisi. Eylül-Aralık (4), 2001, ss. 19-34.
• Altıkulaç, Tayyar. Günümüze Ulaşan Mesâhif-i Kadîme: İlk Mushaflar Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: IRCICA, 2015. Altıkulaç, Tayyar. “Verş”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 43/63. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Aycan, İrfan. “Haccâc b. Yûsuf es-Sekafî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 14/427-428. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• A’zamî, Muhammad Mustafa vd. Vahyedilişinden Derlenişine Kur’an Tarihi: Eski ve Yeni Ahit ile Karşılaştırmalı Bir Araştırma. İstanbul: Iz Yayincilik, 2014.
• Bayraktutan, Osman. “Kırâatlerin Sınırlandırılması Meselesi”. Iğdır Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 (2018), 121-144. Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. Ma’rifetu’s-Sünen ve’l-Âsâr. thk. Abdu’l-Mu’tî Emîn Kal’acî. Karaçi: Câmiatu’d-Dirâseti’l-İslâmiyye, 1991.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi Tabakâtü’l-Müfessirîn. İstanbul: Semerkant, 2014.
• Bigür, Ahmet. Dilde Hata: Lahn Olgusu Özelinde Islâhu’l-Mantık Üzerine Nitel Bir İnceleme. Ankara: Sonçağ Akademi, 2022.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: TDV Yayınları, 2012.
• Cevherî, İsmâil b. Hammâd. Tâcü’l-Luğa ve Sıhâhu’l-ʿArabiyye. thk. Ahmed ’Abdulğfûr ’Attâr. Beyrut: Dârü’l-İlmi’l-Melâyîn, 1990.
• Çetin, Abdurrahman. Kur’an-ı Kerim’in İndirildiği Yedi Harf ve Kıraatlar, (İstanbul: Ensar Yayınları, 2010).
• Dağ, Mehmet. “İbn Mücahid’in Kıraat Ekollerini Yedi İle Sınırlaması: Eleştirel Bir Yaklaşım”. EKEV Akademi Dergisi 27 (2006), ss. 81-104.
• Dağ, Mehmet. İhticâc bağlamında: Geleneksel Kıraat Algısına Eleştirel Bir Yaklaşım. İstanbul: İSAM Yayınları, 2. Basım, 2019.
• Demirci, Muhsin. Kur’ân Tarihi. İstanbul: IFAV, 6. baskı 2014.
• Dimyâtî, Ahmed b. Muhammed. İthâfu fudalâi’l-beşer bi’l-kırââti’l-erbe’ate ’aşere. thk. Şa’ban Muhammed İsmail. Beyrut: Mektebetu’l-külliyyâti’l-Ezheriyye, 1987.
• Ebû Şâme, el-Makdisî. el-Mürşidü’l-vecîz ilâ ʿulûmin teteʿalleku bi’l-Kitâbi’l-ʿazîz. thk. Tayyar Altıkulaç. Beyrut: Daru sâdır, 1975.
• Ebu Tâhir, Abdukayyûm Abdülgafur es-Sindî. Safahât fî ’ulûmi’l-kırâât. Mektebetü’l-Emdâdiyye, 1415.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehzîbu’l-luğa. thk. Muhammed Abdu’l-Mun’im Hafâcî - Muhammed Farac. Kahire: Dâru’l-Mısriyye li’t-te’lîf ve’t-terceme, 1964.
• Fadlî, Abdulhâdî. el-Kırââtu’l-Kur’âniyye: târih ve ta’rîf. Beyrut-Lübnan: Merkezu’l-Ğadîr, 2009.
• Fettâhî, Hüda. “Âsım’ın Hafs Rivâyetinin İslâm Dünyasının Çoğunda Yayılmasının Nedenleri”. (Yüksek Lisans Tezi, Konya, Selçuk Üniversitesi, 2022).
• Fırat, Yavuz. Tecvid ve Kıraat İlmi Terimleri Sözlüğü. ed. Ali Öge. İstanbul: Çelik Yayınevi, 2018.
• Halîl b. Ahmed el-Ferâhîdî, Ebû Abdirrahmân. Kitâbu’l-’ayn: muretteben ’alâ hurûfi’l-mu’cem. thk. Abdulhamid Hindâvî. Beyrut-Lübnan: Daru’l-kutubi’l-’ilmiyye, 2003.
• Hamed, Ğanim Kaddûrî. Muhâdarât fî ’ulûmi’l-Kur’ân. Amman: Daru Ammar, 2003.
• Hamed, Ğânim Kaddûrî. Ebhâs fi ’ulûmi’l-Kur’ân. Umman-Ürdün: Daru Ammar, 2006.
• Hamidullah, Muhammed, Kur'an-ı Kerim Tarihi, çev. Salih Tuğ, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1993.
• İbn Cinnî, Ebû’l-Feth ʿOsmân b. Cinnî el-Mevsılî el-Bağdâdî. el-Muhteseb fî tebyîni vucûhi şevâzzi’l-kırâʾât ve’l-îdâhi ʿanhâ. thk. Ali en-Necdî Nâsıf vd. Dâru Sezkîn, 1986.
• İbn Ebî Dâvud, Abdullah b. Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî. Kitâbü’l-mesâhif Kur’an’ın Kitaplaşması. çev. Abdülkadir Karakuş. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed. Muʿcemü mekâyîsi’l-luğa. Kâhire: Daru’l-Fikr, 1979.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Fethu’l-bârî bi-şerhi sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Daru’l-Ma’rife, 1379.
• İbn Manzûr. Lisânu’l-’arab. Kâhire: Daru’l-Me’ârif, 1119.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekr Ahmed b. Mûsâ b. el-Abbâs. Kitâbü’s-sebʿa fi’l-kırâʾât. thk. Şevki Dayf. Kahire: Daru’l-Me’ârif, 1972.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin. Mecmûu fetâvâ. haz. Abdurrahman b. Muhammed b. Kâsım. Medîne: Mecmau’l-Melik Fahd li-tabâati Mushafü’ş-şerîf, 2004.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed. en-Neşr fî kırââti’l-’aşr. Beyrut-Lübnan: Daru’l-kutubi’l-’ilmiyye, ts.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed. Muncidu’l-mukri’în ve murşidu’t-talibîn. Kahire: Mektebetü’l-Kuds, 1350.
• İbnu’l-Fardî, Muhammed, Târihu’l-ulemâ ve’r-ruvât li’l-ilmi ve’l-Endelüs, Kahire: 1988.
• İsmail, Şa’bân Muhammed. el-Medhal ilâ ’ilmi’l-kırâât. Mekke: Mektebetu Sâlim, 2003.
• İsmail, Şa’ban Muhammed. Resmu’l-Mushaf ve dabtuhû beyne’t-tevkîfi ve’l-ıstılâhâti’l-hadîse. Kâhire: Dâru’s-Selâm, 2012.
• Kâba, Abdulhalîm b. Muhammed el-Hâdî. el-Kırââtu’l-Kur’âniyye: târihuhâ, sübûtuhâ, hucciyyetuhâ ve ahkâmuhâ. Beyrut-Lübnan: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1999.
• Karaçam, İsmail. Kur’ân-ı Kerîm’in Nüzûlü ve Kırâati. İstanbul: İfav Yayınları, 2018.
• Maşalı, M. Emin. Tarihi ve Temel Meseleleriyle Kıraat İlmi. Ankara: Otto, 1. Basım, 2016.
• Maşalı, M. Emin. “Kıraatların İntişarında Fıkhî Mezheplerin Rolüne Dair Bir Örnek”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 7/7 (1998), 467-470.
• Mekkî b. Ebî Tâlib. el-İbâne ’an me’âni’l-kırâât. Kahire: Nahda, Mısır, ts.
• Önen, Hacı. Kıraat Tarihi ve Kıraat Farklılıklarının Kur’an Tefsirine Etkisi. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2017. Sezen, Melikşah. Kur’ân-ı Kerîm’in Yazı Tarihi. İstanbul: Şamil, 2021.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. et-Tahbîr fî ’ilmi’t-tefsîr. Beyrut-Lübnan: Daru’l-Kutubi’l-’İlmiyye, 1971.
• Temel, Ali. “Nehhâs’ın İʻrâbu’l-Kur’ân’ında ‘Lahn’ Tartışmalarına Konu Olan Kırâatlerin Değerlendirilmesi” Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/1 (2015), 77-105.
• Tetik, İbrahim, Tarihsel, Bilimsel ve Siyasal Boyutlarıyla Âsım Kıraati Hafs Rivayetinin Şöhret Bulma Nedenleri, Ankara: İlahiyat Yayınları, 2021.
• Tok, Fatih. “Ebû Hanîfe’nin Kıraatlere Yaklaşımı”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4, sy 6 (2017).
• Tomar, Cengiz. “Mısır”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 29/559-563. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Topuzoğlu, Tevfik Rüştü. “Ebü’l-Esved ed-Düelî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 10/311-313. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Ünal, Mehmet. Kur’ân’ın Anlaşılmasında Kıraat Farklılıklarının Rolü. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 2019.
• Zebîdî, Ebu’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ el-Hüseynî. Tâcü’l-arûs min cevâhiri’l-kâmûs. thk. Mustafa Hicâzî. Kuveyt: el-Meclisü’l-vatanî li’s-sekafe ve’l-fünûn ve’l-edeb, 1973.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-ʿirfân fî ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut-Lübnan: Dâru İbn Hazm, 2006. “Târîhu intişâri’l-kırââti’l-Kur’âniyyeti fi’l-âlem”. Erişim 05 Mayıs 2023.
• http://www.ibnamin.com/recitations_current_places.htm